W sprawie sąd rozstrzygał, czy testator w obecności przyjaciół w hospicjum sporządził ważny testament ustny. Świadkowie wskazali, że na moment wyrażenia…
Zadłużony spadek – zmiana spadkobiercy a odpowiedzialność za długi spadkowe
Sprawa dotyczyła zmiany postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku przez gminę ostatniego miejsca zamieszkania na skutek ujawnienia się nowych okoliczności – innego miejsca zamieszkania spadkobiercy. We współpracy z radcą prawnym byłem odpowiedzialny za analizę stanu faktycznego oraz prawnego, a także zaproponowanie najkorzystniejszych rozwiązań dla klienta – gminy.
Głównym problemem było odziedziczenie zadłużonego spadku z dobrodziejstwem inwentarza, które ogranicza wprawdzie odpowiedzialność za długi spadkowe, ale rodzi także konieczność sporządzenia dokładnego spisu inwentarza i rozliczenia się z długów spadkowych. Analiza sytuacji obejmowała ocenę ryzyka wynikającego z licznych wierzytelności zabezpieczonych hipotekami oraz pozostałych wierzytelności niezabezpieczonych, przekraczających wartość odziedziczonego majątku.
W wyniku przygotowanej przeze mnie we współpracy z radcą prawnym opinii prawnej, na skutek wniosku prokuratora nastąpiła zmiana postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku na podstawie 679 § 1-3 KPC. W związku ze zmianą postanowienia klient nie tylko uwolnił się od kłopotliwych i wysokich długów zabezpieczonych hipotecznie, ale także wystąpił o przeniesienie odpowiedzialności się za długi z tytułu nieopłaconych składek w ZUS na nowego spadkobiercę.
Trudna pozycja spadkobiercy ostatecznego
Gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jest spadkobiercą ostatecznym, tzn. nabywa spadek z dobrodziejstwem inwentarza w braku innych spadkobierców ustawowych (art. 935 Kodeksu cywilnego). W prowadzonej sprawie, gmina nabyła spadek wcześniej odrzucony przez wszystkich potencjalnych spadkobierców.
Zgodnie ze spisem inwentarza, majątek spadkowy obejmował nieruchomość i wielkie długi. Główne aktywa spadku stanowiła nieruchomość gruntowa z zabytkową willą fabrykancką o wartości 1.054.000,00 zł. Nieruchomość była obciążona jednak licznymi hipotekami przymusowymi.
Długi spadkowe wynosiły natomiast 1.004.134,00 zł. Były to zarówno wierzytelności zabezpieczone hipotekami, jak i niezabezpieczone, przy czym wierzytelności hipoteczne były liczne i przekraczały 700.000 zł. Pozostałe wierzytelności niezabezpieczone obejmowały kolejne kilkaset tysięcy złotych długu. W rezultacie wartość długów była niemal równa wartości nieruchomości, co stanowiło duże wyzwanie dla gminy jako nabywcy spadku.
Tymczasem w sprawie po zakończeniu postępowania pojawiły się nowe dowody sugerujące, że ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy było inne, niż ustalone w postępowaniu, co stanowiło podstawę do zmiany spadkobiercy ostatecznego.
W sprawie konieczne było zatem sporządzenie wielowątkowej opinii prawnej, która odpowiadała na pytania:
- Jakie ryzyko finansowe niesie ze sobą pozostawanie właścicielem nieruchomości obciążonej hipotekami dla spadkobiercy?
- Czy możliwa jest zmiana spadkobiercy ustawowego w świetle nowych okoliczności miejsca zamieszkania spadkodawcy?
- Jakie działania powinien podjąć spadkobierca w celu zabezpieczenia majątku przed ewentualną egzekucją z nieruchomości?
Pokazuje to skomplikowaną sytuację spadkową, w której znalazł się spadkobierca ustawowy, który nie może odrzucić spadku. W obliczu potencjalnych roszczeń wierzycieli oraz nowych dowodów dotyczących ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, istniało wiele prawnych i finansowych implikacji, które wymagały dokładnej analizy i strategicznego podejścia.
Stan prawny
Przepisy regulujące tę sprawę to przede wszystkim Kodeks postępowania cywilnego (KPC), Kodeks cywilny (KC), Prawo o prokuraturze oraz Ustawa o księgach wieczystych i hipotece. Kluczowe z nich obejmują:
- Kodeks postępowania cywilnego (KPC):
- Art. 679 KPC: Wznowienie postępowania w sprawie stwierdzenia nabycia spadku.
- Art. 637 KPC: Sporządzenie spisu inwentarza przez komornika.
- Kodeks cywilny (KC):
- art. 922 § 3 KC: Pojęcie spadku.
- art. 1012 KC: Odpowiedzialność za długi spadkowe.
- art. 1030 KC: Zakres odpowiedzialności przed przyjęciem i po przyjęciu spadku
- art. 1031 § 2 KC: Odpowiedzialność ograniczona do wartości stanu czynnego spadku.
- art. 7 Ustawy Prawo o prokuraturze – Udział prokuratora w postępowaniu cywilnym.
- art. 64-66 Ustawy o księgach wieczystych i hipotece – Zasady zaspokajania wierzycieli hipotecznych.
Ryzyko związane z pozwami wierzycieli hipotecznych przeciwko spadkobiercy
Z uwagi na istniejące liczne zabezpieczenia hipoteczne większości wierzytelności na oddziedziczonej nieruchomości, najbardziej prawdopodobną drogą rozwiązania sporu przez wierzycieli była droga postępowania sądowego. Przy założeniu, że wszyscy wierzyciele hipoteczni wnieśliby pozwy przeciwko gminie, wartość przedmiotu sporu mogła wynieść nawet powyżej 700 tys. zł.
Od pozwu w postępowaniu nakazowym pobierana jest opłata w wysokości ¼ opłaty stosunkowej (art. 19 ust 1 pkt 1 Ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych – KSCU). W tym przypadku byłaby to łącznie kwota prawie 9 tys. zł. Jeśli Sąd wyda nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym, to pozwany powinien złożyć zarzuty od nakazu – podnosząc przede wszystkim zarzut przedawnienia części roszczeń oraz ograniczenia odpowiedzialności pozwanego do wartości nieruchomości zabezpieczonej hipoteką. Opłata od wniesienia zarzutów obciążająca pozwanego wynosi ¾ opłaty stosunkowej od pozwu (art. 19 ust 4 KSCU), czyli w omawianej sprawie niespełna 27 tys. zł.
Ograniczenie odpowiedzialności dłużnika hipotecznego do obciążonej nieruchomości
Na skutek pozwu sąd wydałby najprawdopodobniej wyroki uwzględniające powództwa, ograniczając, zgodnie z treścią art. 319 KPC, odpowiedzialność pozwanego do obciążonej nieruchomości. Wynika to z art. 74 Ustawy o księgach wieczystych i hipotece (KWU), zgodnie z którym wierzyciel hipoteczny może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości obciążonej hipoteką, bez względu na ograniczenie odpowiedzialności dłużnika wynikające z prawa spadkowego.
Należy także zwrócić uwagę, że przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką nie narusza uprawnienia wierzyciela hipotecznego do uzyskania zaspokojenia z nieruchomości obciążonej. Przepisu tego nie stosuje się do roszczeń o świadczenia uboczne (art. 77 KWU).
Wierzyciel hipoteczny może dochodzić zatem tylko wierzytelności głównej niezależnie od okresu przedawnienia. Sytuacja ta nie dotyczy odsetek, co do których gmina mogła i powinna podnieść zarzut przedawnienia. W tej sytuacji spadkobierca odpowiada zatem wobec wierzycieli wyłącznie z nieruchomości obciążonej hipoteką, a nie z całego majątku.
art. 74 KWU
Wierzyciel hipoteczny może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości obciążonej hipoteką, bez względu na ograniczenie odpowiedzialności dłużnika wynikające z prawa spadkowego.
art. 77 KWU
Przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką nie narusza uprawnienia wierzyciela hipotecznego do uzyskania zaspokojenia z nieruchomości obciążonej. Przepisu tego nie stosuje się do roszczeń o świadczenia uboczne.
Egzekucja komornicza
Niestety niezależnie od ograniczenia odpowiedzialności z tytułu długów spadkowych do nieruchomości obciążonej hipoteką, która ma znaczenie na etapie postępowania egzekucyjnego, stroną przegrywającą proces zawsze byłby spadkobierca – gmina. Oznacza to konieczność zwrotu powodowi całości kosztów procesu, tj. poniesionej opłaty (prawie 9 tys. zł), oraz kosztów zastępstwa profesjonalnego pełnomocnika (kwota trudna do określenia, ponieważ zależy od liczby i wysokości powództw). W przypadku przegranej przepada na rzecz powoda także kwota wydana na zarzuty od nakazu zapłaty, czyli prawie 27 tys. zł.
Po nadaniu wyrokowi klauzuli wykonalności, powód złożyłby wniosek o wszczęcie postępowania egzekucyjnego z nieruchomości. Rodzi to kolejne dodatkowe koszty, m. in. koszty opisu i oszacowania nieruchomości, opłaty egzekucyjnej w wysokości 10% wyegzekwowanego świadczenia (art. 27 ust. 1 Ustawy kosztach komorniczych), koszty zastępstwa w egzekucji, które także będzie musiało ponieść spadkobierca. Przy założeniu, że komornik wyegzekwuje sumę 718.000,00 zł, oznacza to, że gmina poniesie jeszcze wydatki co najmniej w kwocie 71 800 zł, nie licząc kosztów biegłego i kosztów zastępstwa prawnego w postępowaniu egzekucyjnym.
Czy warto podejmować daremną obronę?
W opinii zespołu radców prawnych postawiliśmy wniosek, że należy się liczyć z przegraną w postępowaniach z wierzycielami, przy czym ze względu na uwarunkowania prawne, egzekucja zasądzonej kwoty nie dotknie bezpośrednio żadnego innego składnika majątku spadkobiercy, poza obciążoną hipotecznie nieruchomością. Jednakże spadkobierca, jako przegrywający, poniesie koszty licznych sporów sądowych i egzekucji, które wg ww. szacunków wyniosą nie mniej niż 107 tys. zł. Ponadto, na sam koniec gmina utraci także składnik majątkowy w postaci oddziedziczonej nieruchomości.
Była to kiepska perspektywa, dlatego konieczne stało się poszukiwanie lepszego rozwiązania sytuacji.
Jedyne wyjście – wniosek o zmianę postanowienia spadkowego
W trakcie prowadzenia sprawy podjęliśmy w zespole radców prawnych szeroko zakrojoną analizę prawno-faktyczną w kontekście możliwości złożenia wniosku do prokuratora o zmianę obowiązującego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. Analiza ta była zainicjowana z uwagi na istniejące dowody, które kwestionowały ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy oraz udziały w spadku. Te elementy zostały uznane za kluczowe, z uwagi na ich potencjalny wpływ na ostateczny wynik sprawy.
Zgodnie z art. 7 Kodeksu postępowania cywilnego, prokurator ma uprawnienia do złożenia wniosku o zmianę postanowienia, jeśli uzna to za uzasadnione w interesie prawa lub interesie społecznym. W tym kontekście, przedstawiliśmy prokuratorowi wszelkie dostępne dowody i argumenty, podkreślając, że jego interwencja może być nie tylko uzasadniona, ale i niezbędna dla zapewnienia praworządności i ochrony praw obywatelskich.
Należy również zauważyć, że spadkobierca przekroczył roczny termin do złożenia takiego wniosku samodzielnie, co mogło uniemożliwić dalsze działania w tej sprawie, jeżeli prokurator nie zdecyduje się na złożenie wniosku (art. 679 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego).
Ograniczenie odpowiedzialności dłużnika hipotecznego do obciążonej nieruchomości
Wniosek o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku jest szczególnym środkiem prawnym skierowanym przeciwko prawomocnym orzeczeniom sądowym w sprawach spadkowych.
Dopuszczalność złożenia przedmiotowego wniosku normuje przepis art. 679 KPC. Zgodnie z jego treścią, każdy zainteresowany może złożyć wniosek o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku, jeżeli posiada wiarygodny dowód, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku nie jest spadkobiercą, albo że jej udział w spadku jest inny, niż stwierdzony. Z wnioskiem takim może wystąpić także uczestnik postępowania o stwierdzenie nabycia spadku z tym, że wniosek jego podlega ograniczeniom, określonym w § 1 zd. 2 komentowanego przepisu. W razie udowodnienia, że spadek w całości lub w części nabyła inna osoba niż wskazana w prawomocnym postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, sąd spadku nie oddala wniosku, lecz zmienia dotychczasowe postanowienie i stwierdza nabycie spadku zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym [1]K. Piasecki (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Tom II. Komentarz. Art. 367–729, Wyd. 7. Warszawa 2016.
Uprawnienie do złożenia wniosku o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku mają m. in. uczestnicy postępowania i prokurator (art. 7 KPC). Złożenie wniosku o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy istnieje wiarygodny dowód, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, nie jest spadkobiercą albo jej udział w spadku jest inny niż stwierdzony. Uczestnik takiego postępowania może żądać zmiany postanowienia tylko wówczas, gdy żądanie opiera na podstawie, której nie mógł powołać w tym postępowaniu.
Natomiast przepis art. 679 KPC wprowadza ograniczenie czasowe. Mianowicie, opierając żądanie na tej podstawie, termin zawity wynosi rok od dnia, w którym spadkobierca uzyskał możność powołania dowodu, że nie jest spadkobiercą.
Niestety w tej sytuacji, z uwagi na upływ rocznego terminu, gmina nie mogła już skutecznie sama wystąpić do sądu z wnioskiem o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. W tej sytuacji jedynym pozostałym podmiotem uprawnionym do złożenia wniosku o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku jest na zasadach ogólnych prokurator
Postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 2021 r.
I CSKP 149/21
Z art. 679 KPC wynika ścisłe powiązanie uprawnienia żądania zmiany postanowienia o nabycia spadku z podstawą, która nie mogła być powołana przez zainteresowanego w poprzednim postępowaniu, w którym brał udział. Artykuł 679 § 1 KPC istotnie ogranicza uprawnienia do wystąpienia z takim wnioskiem w stosunku do osób uczestniczących w pierwszym postępowaniu spadkowym. Ograniczenia wynikające z tego przepisu obejmują każdą osobę, która była uczestnikiem bez względu na jej aktywność. Postępowanie o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku nie służy ani naprawie błędów sądu popełnionych w postępowaniu spadkowym, ani usunięciu skutków nieznajomości prawa przez uczestników tego postępowania, lecz jedynie umożliwieniu zmiany postanowienia spadkowego w razie wykrycia okoliczności i dowodów, których zainteresowany nie mógł, z różnych przyczyn, powołać w postępowaniu spadkowym.
Rekomendacja – wniosek o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku
Biorąc pod uwagę przedstawione rozwiązania, opinia skupiła się na zarekomendowaniu wystąpienia do prokuratora z wnioskiem o wystąpienie do sądu o zmianę postanowienia stwierdzenia nabycia spadku na skutek ujawnionych nowych okoliczności, że spadkobiercą powinien być inny spadkobierca ostateczny.
Istotnie, na skutek wniosku prokuratora nastąpiła zmiana postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku na podstawie 679 § 1-3 KPC. W związku ze zmianą postanowienia gmina wystąpiła także o przeniesienie odpowiedzialności się za długi z tytułu nieopłaconych składek w ZUS na nowego spadkobiercę.
Podobne sprawy
Przypisy