Kara umowna za opóźnienie, odstąpienie od umowy – jak prawidłowo zastrzec i naliczyć?
Zabezpieczenie prawidłowego wykonania umowy jest niezwykle istotne. Dotyczy to nie tylko samego brzmienia umowy, postanowień dot. wynagrodzenia czy uprawnienia do odstąpienia od umowy, ale także kar umownych. Ten mechanizm prawny powszechnie stosowany jest w umowach, nie tylko tych o znacznej wartości. Warto jednak wskazać, że skuteczne i prawidłowe zastosowanie kary umownej nie jest takie proste. Jak i kiedy mogą być zastosowane kary umowne w kontrakcie?
Czym jest kara umowna i dlaczego warto ją zastrzec?
Zgodnie z art. 483 kodeksu cywilnego, naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego może nastąpić przez zapłatę określonej sumy pieniężnej. Tym samym, kara umowna jest to instrument umożliwiający “zryczałtowanie” odszkodowania do pewnego stopnia. Przykładowo, wykonawca może oszacować, jakie koszty będą wiązały się z opóźnieniem przy zakończeniu budowy.
Z drugiej strony nie można zapominać, że możliwe jest dochodzenie odszkodowania uzupełniającego, jeżeli szkoda przekracza wartość kary umownej. W tym kontekście kluczowe jest jednak brzmienie umowy, bowiem takie odszkodowanie uzupełniające może być na mocy postanowień umowy wyłączone.
Kara umowna ma zabezpieczać prawidłowe wykonanie umowy, zatem dłużnik co do zasady nie może zwolnić się z obowiązku prawidłowego wykonania umowy poprzez zapłatę kary umownej. Wyjątkiem w tym zakresie jest sytuacja, w której to wierzyciel zgodzi się na zwolnienie z wykonania umowy po zapłacie kary umownej.
Prawidłowo skonstruowana kara umowna zatem zabezpiecza interesy strony. W trakcie przygotowywania tego mechanizmu można popełnić wiele nieodwracalnych błędów. Niektóre z nich opisuję poniżej.
Przykłady zastosowania kar umownych w praktyce.
Z powyżej przytoczonych przepisów jasno wynika, że kara umowna może być zastrzeżona jedynie celem zabezpieczenia wykonania zobowiązania niepieniężnego. Zobowiązania niepieniężne są to takie zobowiązania, których nie da się określić w pieniądzu. Tym samym są to takie zobowiązania, których przedmiotem jest wykonanie usługi czy określone działanie (w tym zespół działań), które nie polega na zapłacie określonej sumy pieniężnej. Zobowiązaniem niepieniężnym będzie zatem np.:
- wykonanie prac remontowych,
- przygotowanie dzieła,
- wykonanie naprawy,
- wydanie kupującemu przedmiotu sprzedaży
- wyprodukowanie określonych materiałów
- powstrzymanie się od działalności konkurencyjnej
Warto wskazać, że świadczeniem niepieniężnym nie musi być działanie, może być także zaniechanie (np. zaniechanie podejmowania określonej czynności). Niemniej jednak, z przepisów i bogatego orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika wprost, że nie ma możliwości zabezpieczenia karą umowną terminowej płatności[1]m.in. Wyrok SN z 14.10.2016 r., I CSK 618/15, LEX nr 2151459. Zapłata ustalonego w umowie wynagrodzenia jest bowiem zobowiązaniem pieniężnym.
Powyżej przytoczyłem jeden z powszechnych błędów przy stosowaniu kar umownych – jej zastrzeżenie w stosunku do wykonania zobowiązania pieniężnego. Oprócz tego z mojej praktyki wynika, że trzema dość powszechnymi błędami przy stosowaniu kar umownych jest:
- kara umowna określona nieprecyzyjnie lub błędnie, czyli np. strony zastrzegają karę umowną tylko na wypadek niewykonania zobowiązania, a ich intencją jest naliczanie kary umownej również w przypadku wadliwego wykonania zobowiązania. Co do zasady są to dwa odrębne roszczenia, zatem strony przed podpisaniem umowy powinny zastanowić się, jaki aspekt realizacji kontraktu chcą zabezpieczyć;
- kara umowna bez wskazania jej maksymalnej wysokości, czyli kara umowna naliczana dziennie, bez określenia jej maksymalnej wysokości. W tym zakresie nie ma jednolitej linii orzeczniczej, zatem warto mieć to na uwadze. Natomiast wskazuje się, że zobowiązania z kary umownej nie mogą prowadzić do tzw. zobowiązania wiecznego, gdzie kara jest naliczana w nieskończoność;
- kara umowna zbyt wygórowana, strony co do zasady mają swobodę w kreowaniu wysokości kary umownej, ale niewątpliwie nie może ona być zbyt wygórowana. W praktyce zastrzeżenie kary umownej w zbyt dużej wysokości może być nieważne od początku jako sprzeczne z naturą zobowiązania, a już na pewno może stanowić podstawę do tzw. miarkowania kary umownej[2]M. Gutowski (red.), Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 353–626. Wyd. 2, Warszawa 2019.
Nieokreślenie w umowie końcowego terminu naliczania kar umownych ani ich kwoty maksymalnej prowadzi do obciążenia zobowiązanego tym świadczeniem w nieokreślonym czasie, a więc w istocie tworzy zobowiązanie wieczne, niekończące się. Takie ukształtowanie zobowiązania zapłaty kary umownej nie spełnia należącego do jego istoty wynikającego z art. 483 § 1 KC wymagania określenia sumy pieniężnej podlegającej zapłacie w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania niepieniężnego. Wymóg ten jest spełniony, gdy strony z góry określają wysokość kary umownej albo gdy w treści umowy wskazują podstawy do definitywnego określenia jej wysokości.
Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 22 października 2015 r., IV CSK 687/14
Dochodzenie kar umownych – potrącenie a pozew.
Wyobraźmy sobie sytuację, że uzgodniliśmy treść kary umownej z kontrahentem i podpisaliśmy umowę. Po pewnym czasie ziściła się przesłanka do jej naliczenia. Jak tego dokonać w praktyce?
W pierwszej kolejności należy poinformować kontrahenta o fakcie naliczenia kary umownej w formie wezwania do zapłaty. Może się to odbyć w osobnym, pisemnym oświadczeniu, ale także i w formie mailowej – tutaj należy sięgnąć do umowy. Ze strony księgowej dokumentem, na podstawie którego dochodzona jest kara umowna, jest zazwyczaj nota obciążeniowa.
Co po wystawieniu noty obciążeniowej? Podmiot dochodzący kar umownych ma dwie możliwości:
- Jeżeli istnieją jeszcze wzajemne rozrachunki między stronami (np wynagrodzenie do zapłaty), możliwe jest potrącenie kary umownej np. z wynagrodzenia z kontraktu. W tym scenariuszu Zamawiający po wystawieniu noty obciążeniowej może pomniejszyć wynagrodzenie należne Wykonawcy po złożeniu stosownego oświadczenia o potrąceniu. Warto wskazać, że oświadczenie o potrąceniu musi spełniać określone wymogi formalne.
- W przypadku, kiedy nie istnieje wzajemna wierzytelność nadająca się do potrącenia (np. umowa została już rozliczona w całości), możliwe jest złożenie pozwu o zapłatę kary umownej. Decydując się na skierowanie sprawy na drogę postępowania sądowego warto jednak mieć pewność, że dopełniono wszystkich formalności oraz że naliczenie kary umownej było uzasadnione. Przegrana w sprawie sądowej o zapłatę kar umownych będzie wiązała się z określonymi kosztami.
Jak uniknąć miarkowania kary umownej, a nawet jej nieważności?
Zgodnie z przysłowiem: papier jest cierpliwy. Oznacza to, że można na nim napisać prawie wszystko, bez ryzyka wystąpienia natychmiastowych konsekwencji. Podobnie jest w przypadku kary umownej – o jej skuteczności strona przekona się dopiero w razie konieczności jej zastosowania. Tym samym kara umowna na papierze może pierwotnie wydawać się sporządzona poprawnie. W praktyce jednak w późniejszym czasie może wystąpić wiele komplikacji przesądzających o braku jej skuteczności, a w niektórych przypadkach nawet nieważności.
Powyżej wspomniano kwestię miarkowania kary umownej. Na czym tak naprawdę to polega?
Zgodnie z art. 484 § 2 Kodeksu cywilnego, jeżeli umowa została w znacznej mierze wykonana, lub kara umowna została zastrzeżona w zbyt dużej wysokości, strona obciążona karą umowną może żądać jej miarkowania. Miarkowanie kary umownej to nic innego jak zmniejszenie jej wysokości przez sąd, po uwzględnieniu szczególnych okoliczności.
Jak uchronić się przed miarkowaniem kary umownej? Zgodnie z doktryną, zastosowania miarkowania kar umownych nie można wyłączyć, zatem dłużnik w każdym razie może się powołać[3]J. Jastrzębski, Nietypowe kary umowne – swoboda sankcji kontraktowych i ochrona dłużnika , ABC.. Najskuteczniejszym sposobem na uchronienie się przed zarzutem miarkowania jest dokładna analiza aktualnego orzecznictwa w tym zakresie i dostosowanie umów do obowiązujących wyroków.
Czy można zastrzec karę umowną za odstąpienie od umowy?
Skutkiem odstąpienia od umowy jest wystąpienie pewnej fikcji prawnej, jak gdyby umowa nigdy nie została zawarta. W związku z tym, strony mają sobie wzajemnie zwrócić to, co dostały w związku z realizacją umowy. Mogłoby się zatem wydawać, że kara umowna w takiej sytuacji nie będzie możliwa.
Jeżeli prawidłowo zostało to uregulowane w umowie, to kara umowna za odstąpienie od umowy co do zasady jest dopuszczalna. Musi jednak być to wprost wskazane w treści kontraktu. W tym zakresie warto jednak wskazać na orzecznictwo Sądu Najwyższego, zgodnie z którym nie jest dopuszczalna kara umowna za odstąpienie, kiedy podstawą odstąpienia od umowy było niewykonanie zobowiązania o charakterze pieniężnym [4]Uchwała SN z 20.11.2019 r., III CZP 3/19, OSNC 2020, nr 5, poz. 35..
Przykład: Spółka X wykonywała prace budowlane na rzecz spółki Y. Spółka Y miała obowiązek terminowo regulować faktury, a w przypadku opóźnienia, spółka X miała możliwość odstąpienia od umowy, które wiązało się z karą umowną w wysokości 50% wartości umowy. Spółka Y opóźniła się z płatnością faktury i spółka X odstąpiła od umowy naliczyła karę umowną.
Zgodnie z ww. uchwałą SN, taka konstrukcja jest niedopuszczalna i spółka X nie miała możliwości naliczenia kary umownej.
Co jeżeli kara umowna została zastrzeżona za nienależyte wykonanie zobowiązania? W takiej sytuacji, zgodnie ze skutkiem odstąpienia od umowy, opisanym powyżej, dalsze naliczanie kar umownych po odstąpieniu od umowy (np. w związku z uprawnieniami z rękojmi) nie jest dopuszczalne. Natomiast dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej za odstąpienie od umowy, które ma często związek właśnie niewykonaniem zobowiązania.
1. Odstąpienie od umowy (art. 491 § 1 KC) stanowi realizację uprawnień związanych z określonymi wypadkami niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań z umów wzajemnych i skuteczne odstąpienie od umowy stanowi potwierdzenie, że istotnie miał miejsce przypadek niewykonania lub nienależytego wykonania umowy przez drugą stronę. Fakt odstąpienia od umowy nie niweczy uprawnienia strony do skorzystania z przewidzianej umową kary umownej (art. 483 § 1 KC w zw. z art. 484 § 1 KC). Roszczenie o zapłatę kary umownej na wypadek zwłoki lub opóźnienia nie przysługuje jednak stronie odstępującej od umowy wzajemnej, jeżeli w umowie zastrzeżono również taką karę w związku z odstąpieniem od umowy. Pogląd ten dotyczy sytuacji, w której umową zastrzeżono – niezależnie od siebie – karę umowną za odstąpienie od umowy oraz karę za niewłaściwe wykonanie umowy.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie – I Wydział Cywilny z dnia 14 listopada 2013 r., I ACa 1055/13
Czy zastrzeżenie kary umownej w kontrakcie jest trudne?
Podsumowując temat zastrzeżenia kary w umowie, jest to zjawisko powszechne i mogłoby się wydawać, że do przygotowania tej konstrukcji nie jest potrzebne wsparcie prawne.
W praktyce jednak konstruując skuteczną karę umowną trzeba mieć na uwadze nie tylko samo brzmienie przepisów kodeksu cywilnego, ale także i liczne orzeczenia sądów oraz komentarze. Tym samym skuteczne zastrzeżenie kary umownej zazwyczaj wymaga wsparcia radcy prawnego lub adwokata, jeśli kary te mają następnie być skutecznie egzekwowane.
Mogę wesprzeć Cię nie tylko w przygotowaniu kary umownej od zera, ale także w negocjacjach zaproponowanych przez Twojego kontrahenta klauzul i dochodzeniu kar umownych. Zapraszam do kontaktu.
Przypisy