Kto dziedziczy, gdy nie ma testamentu? Wyjaśniamy dziedziczenie ustawowe

Dziedziczenie ustawowe to sytuacja, gdy majątek po zmarłym (spadkodawcy) przechodzi na jego bliskich zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, a nie z wolą zapisaną w testamencie.

Dzieje się tak, gdy:

• testament nie został sporządzony,
• istniejący testament jest nieważny,
• testament obejmuje tylko część majątku,
• lub wskazane osoby nie mogą bądź nie chcą dziedziczyć (np. odrzucą spadek).

W takich przypadkach to prawo określa, kto dziedziczy i w jakich częściach – w pierwszej kolejności małżonek i dzieci, a w dalszej kolejności rodzice, rodzeństwo, dziadkowie i inne osoby wskazane w art. 931–940 k.c.

Testament ma jednak pierwszeństwo – prawo szanuje wolę zmarłego i daje mu pełną swobodę decydowania o losach swojego majątku. Dziedziczenie ustawowe to więc „plan awaryjny” – gwarancja, że po śmierci zawsze będzie ktoś, kto przejmie prawa i obowiązki majątkowe spadkodawcy.

Co się dzieje, gdy nie ma testamentu?

Brak testamentu nie oznacza chaosu – w takim przypadku wkracza prawo i uruchamia się tzw. dziedziczenie ustawowe.

Majątek po zmarłym dzieli się zgodnie z zasadami określonymi w Kodeksie cywilnym (art. 931–940). Ustawa wskazuje kolejne grupy spadkobierców, czyli tzw. kręgi dziedziczenia.

Zasada jest prosta: każda następna grupa dochodzi do dziedziczenia tylko wtedy, gdy nikt z wcześniejszej nie żyje, nie chce (np. odrzucił spadek) albo nie może dziedziczyć.

Na pierwszym miejscu są małżonek i dzieci, dalej – rodzice, rodzeństwo, dziadkowie, pasierbowie, a na końcu – gmina lub Skarb Państwa. Dzięki temu majątek nigdy nie pozostaje „bez właściciela”.

Warto też wiedzieć, że nawet jeśli ktoś w testamencie pominie najbliższych, prawo chroni ich poprzez instytucję zachowku – gwarantującą minimum udziału w spadku.

Gdy jednak testamentu nie ma, cały podział następuje wyłącznie według przepisów Kodeksu cywilnego.

Podstawy prawne dziedziczenia ustawowego

Dziedziczenie ustawowe w Polsce reguluje Kodeks cywilny z 23 kwietnia 1964 r. – dokładnie księga czwarta: „Spadki” (art. 922–1088). To właśnie tam znajdziesz zasady, kto dziedziczy po zmarłym, w jakiej kolejności i w jakiej części.

Prawo spadkowe nie stoi jednak w miejscu. Na przestrzeni lat przeszło kilka ważnych zmian – między innymi:

• nowelizację z 28 czerwca 2009 r., która uporządkowała krąg spadkobierców,
• oraz zmiany z 15 listopada 2023 r., które wprowadziły nowe przesłanki niegodności dziedziczenia.

Od 2023 r. za niegodnego dziedziczenia można uznać m.in. osobę, która uporczywie uchylała się od alimentów lub rażąco zaniedbywała obowiązki wobec spadkodawcy. Celem tych zmian było zwiększenie sprawiedliwości i ochrona osób pokrzywdzonych przez nieuczciwych członków rodziny.

O tym, kto dziedziczy i w jakim zakresie, decyduje się zawsze na dzień śmierci spadkodawcy, według przepisów obowiązujących w tym właśnie momencie.

Warto wiedzieć: przepisy o spadkach zmieniają się wraz z potrzebami społecznymi. Dlatego planując testament lub sprawy spadkowe, zawsze dobrze jest sprawdzić aktualne regulacje – najlepiej z pomocą prawnika lub notariusza.

Gdy nie ma testamentu, obowiązuje z góry ustalony porządek dziedziczenia. Kodeks dzieli spadkobierców na grupy i wskazuje kolejność. W pierwszej kolejności dziedziczą osoby najbliższe zmarłemu.

Poniżej krótka ściągawka:

Grupa	Kto dziedziczy	Główne zasady
I	Małżonek i dzieci (zastępowane przez wnuki, prawnuki)	Udziały równe; udział małżonka min. 1/4
II	Małżonek, rodzice; dalej rodzeństwo i ich zstępni	Małżonek 1/2; rodzice po 1/4; udział zmarłego rodzica dla rodzeństwa
III	Dziadkowie i ich zstępni	W częściach równych; udział zmarłego dziadka dla jego zstępnych
IV	Pasierbowie (w ściśle określonych sytuacjach)	Gdy brak osób z grup I-III i pasierbowie są sierotami
–	Gmina albo Skarb Państwa	Gdy brak wszystkich powyższych spadkobierców

Jeśli zmarły miał dzieci, to one i małżonek dziedziczą najpierw. Rodzice czy rodzeństwo wchodzą dopiero wtedy, gdy nie ma zstępnych.

I grupa: małżonek i dzieci spadkodawcy

W pierwszej kolejności do spadku powołani są małżonek i dzieci zmarłego. Dziedziczą oni razem, co do zasady w częściach równych, z tym że udział małżonka nigdy nie może być mniejszy niż 1/4 całego spadku (art. 931 §1 Kodeksu cywilnego).

Jak dzielony jest spadek między małżonka i dzieci?

Z reguły podział jest równy. Przykład: zmarły zostawił żonę i dwoje dzieci – każdemu przypada 1/3.

Gdy dzieci jest więcej niż troje, udział małżonka to co najmniej 1/4. Reszta (3/4) dzieli się na równe części między dzieci. Przykład: żona i sześcioro dzieci – małżonek 1/4, każde dziecko po 1/8.

Działa też zasada reprezentacji. Oznacza to, że jeśli któreś dziecko zmarło wcześniej, jego udział przypada jego dzieciom (czyli wnukom spadkodawcy) – w równych częściach.

Przykład:

Pan Adam zmarł bez testamentu. Pozostawił żonę Ewę i troje dzieci: Anię, Bartka i Celinę.
Spadek dzieli się po równo: Ewa – 1/4, Ania – 1/4, Bartek – 1/4, Celina – 1/4.

Gdyby dzieci było pięcioro, żona nadal ma 1/4, a dzieci dzielą pozostałe 3/4 (czyli po 3/20 każde).

A jeśli jedno z dzieci (np. Darek) zmarło wcześniej, ale zostawiło po sobie dwoje dzieci – Ola i Piotr dziedziczą jego udział po 1/8 każde.

II grupa: małżonek, rodzice i rodzeństwo zmarłego

Ta grupa wchodzi do gry, gdy zmarły nie miał dzieci ani wnuków. Wtedy jego majątek dzielą małżonek, rodzice i ewentualnie rodzeństwo.

Gdy żyją małżonek i oboje rodzice: małżonek dostaje 1/2, każdy rodzic po 1/4. Rodzeństwo dziedziczy dopiero wtedy, gdy któreś z rodziców nie żyje (albo oboje nie żyją). Udział zmarłego rodzica przypada rodzeństwu po równo. Zstępni rodzeństwa wchodzą w ich miejsce, jeśli któreś z rodzeństwa nie dożyło otwarcia spadku.

Zasady dziedziczenia przy braku dzieci:

• Małżonek + oboje rodzice: małżonek 1/2, każde z rodziców po 1/4.
• Małżonek + jeden rodzic (drugi nie żyje): małżonek 1/2, żyjący rodzic 1/4, pozostałe 1/4 dla rodzeństwa po równo (a jeśli któreś nie żyje, dla jego zstępnych).
• Brak małżonka i dzieci: cały spadek dla rodziców po równo. Gdy żyje tylko jeden rodzic, druga połowa dla rodzeństwa (lub ich zstępnych).

Przykład:

Pani Zosia zmarła bezdzietnie i bez testamentu. Pozostawiła męża Marka oraz rodziców – Annę i Piotra.

Spadek dzieli się następująco:

• Piotr – 1/4.

• Marek – 1/2,

• Anna – 1/4,

Jeśli Piotr zmarł wcześniej: Marek 1/2, Anna 1/4, a 1/4 po Piotrze dla rodzeństwa Zosi po równo. Gdy Zosia miała dwóch braci, każdy dostaje po 1/8. Jeśli jeden z braci też nie żyje, jego część przypada jego dziecku.

III grupa: dziadkowie i ich zstępni

Do tej grupy dochodzi, gdy zmarły nie miał dzieci, wnuków, małżonka, rodziców ani rodzeństwa. Wtedy majątek nie trafia od razu do państwa – przechodzi na dziadków spadkodawcy.

• Każdy z dziadków otrzymuje równą część spadku.
• Jeśli któryś z nich nie żyje, jego udział przechodzi na jego dzieci, czyli wujków, ciocie, a dalej – na kuzynów.

Dlaczego to ważne?
Od nowelizacji z 28 czerwca 2009 r. prawo pozwala, by spadek pozostał w rodzinie nawet w dalszej linii, zamiast przechodzić na Skarb Państwa.

Przykład:

Pan Jan nie miał żony, dzieci, rodziców ani rodzeństwa. Żyje tylko troje dziadków: babcia Maria, dziadek Antoni i babcia Helena (czwarty dziadek nie żyje).
Spadek dzieli się na cztery części – każdemu dziadkowi przysługuje 1/4. Udział zmarłego (1/4) przechodzi na jego dzieci – czyli np. na ciocię i wujka Jana po 1/8.

IV grupa: pasierbowie, gmina, Skarb Państwa

Pasierbowie (dzieci małżonka zmarłego z poprzedniego związku) mogą dziedziczyć tylko w wyjątkowych sytuacjach, i dopiero gdy nie ma nikogo z wcześniejszych grup.

Warunki są surowe, aby spadek trafiał do osób rzeczywiście najbliższych zmarłemu.

Kiedy spadek przypada gminie lub Skarbowi Państwa?

Jeśli:

• nie ma małżonka, krewnych ani pasierbów spełniających warunki – spadek trafia do gminy ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.
• Jeśli nie da się ustalić takiego miejsca w Polsce lub mieszkał za granicą – spadek przypada Skarbowi Państwa.

To ostatni etap dziedziczenia ustawowego, dzięki któremu majątek nigdy nie pozostaje bez właściciela.

Życie bywa skomplikowane, a prawo przewiduje różne sytuacje wpływające na dziedziczenie. Czasem standardowy schemat nie ma zastosowania i liczą się dodatkowe okoliczności, które zmieniają krąg spadkobierców lub ich udziały. Poniżej najważniejsze przykłady.

Rozwód, separacja czy związek nieformalny mają konkretne skutki prawne przy podziale spadku. Znajomość tych reguł pomaga uniknąć sporów.

Separacja, rozwód i dziedziczenie przez małżonka

• Małżonek dziedziczy, jeśli w chwili śmierci spadkodawcy małżeństwo nadal trwało.
• Małżonek rozwiedziony nie dziedziczy z ustawy.
• Małżonek w separacji orzeczonej przez sąd także nie dziedziczy.
• Separacja faktyczna (bez wyroku sądu) nie wyłącza dziedziczenia.

Możliwe jest też wyłączenie małżonka od dziedziczenia, gdy spadkodawca żądał rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie było uzasadnione. O wyłączenie może wnioskować każdy inny spadkobierca ustawowy.

Dziedziczenie przez konkubenta – czy to możliwe?

Osoby w związku nieformalnym (konkubenci) nie dziedziczą z ustawy. Długość związku, wspólne mieszkanie czy wychowywanie dzieci tego nie zmienia. Aby partner odziedziczył majątek, musi zostać wskazany w testamencie.

Brak testamentu w takim układzie bywa bardzo trudny dla partnera, zwłaszcza gdy majątek formalnie należał do zmarłego. Warto rozważyć sporządzenie testamentu, aby zabezpieczyć bliską osobę.

Zasada reprezentacji i dziedziczenie po zmarłych dzieciach lub wnukach

Zasada reprezentacji polega na tym, że jeśli osoba, która miałaby dziedziczyć, zmarła wcześniej, w jej miejsce wchodzą jej zstępni. Dotyczy to dzieci spadkodawcy, rodzeństwa i dziadków.

Co istotne, zasada reprezentacji nie dotyczy małżonka. Małżonek nie ma „zastępców”. Jeśli nie żyje, jego udział nie przechodzi na nikogo w jego miejsce.

Przykład:

Dziecko spadkodawcy zmarło przed nim – jego udział przypada jego dzieciom (wnukom spadkodawcy) po równo. Zasada działa także dalej (prawnuki). Tak samo zastępują zmarłe rodzeństwo ich dzieci.