Odmowa wykonania polecenia służbowego – jakie masz prawa i jakie mogą być konsekwencje?

Kodeks pracy (dalej: KP) wyznacza określa podstawowe obowiązki pracownika. W szczególności, pracownik zobowiązany jest do przestrzegania:

• ustalonego czasu pracy – np. nie powinien spóźniać się do pracy lub pracować w innych godzinach, niż zostały ustalone z pracodawcą,
• regulaminu pracy i ustalonego porządku pracy – może to dotyczyć zachowania pracownika na stanowisku lub potwierdzania obecności w pracy itp.,
• przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów przeciwpożarowych,
• tajemnicy określonej w odrębnych przepisach – np. tajemnicy przedsiębiorstwa czyli informacji technicznych, technologicznych lub organizacyjnych zakładu,
• zasad współżycia społecznego, czyli zasad obyczajowych, moralnych lub etycznych (jest to bardzo ogólna kategoria, w której może mieścić się wiele zachowań).

Oprócz tego, pracownik zobowiązany jest także dbać o dobro zakładu, a także chronić jego mienie np. przed kradzieżą.

Polecenie służbowe jako obowiązek pracownika

Jednym z głównych obowiązków pracownika jest sumienne i staranne wykonywanie pracy oraz stosowanie się do poleceń przełożonych (art. 100 § 1 KP).

Pamiętaj, że polecenie wydane przez pracodawcę musi dotyczyć pracy lub być z nią związane.

Przełożony może kierować do pracownika polecenia w różnej formie – np. ustnie lub na piśmie. Polecenia przełożonych mogą mieć charakter sformalizowany w postaci zarządzenia przewidującego obowiązek przestrzegania przez pracownika określonych procedur^[2]A. Sobczyk (red.), Kodeks pracy. Komentarz. Wyd. 6, Warszawa 2023.

Od tej zasady są jednak wyjątki.

Zgodnie z art. 42 § 4 KP, pracodawca ma prawo powierzyć pracownikowi inną pracę, niż ta określona w umowie o pracę. Takie powierzenie musi jednak spełniać określone warunki – to znaczy:

• musi być uzasadnione potrzebami pracodawcy – taką potrzebą może być np. fakt, że pracownik zajmujący dotychczas to stanowisko zwolnił się, a pracodawcy nie udało się zatrudnić nikogo na zastępstwo,
• nie może przekraczać okresu 3 miesięcy w roku kalendarzowym,
• nie może powodowanić obniżenia wynagrodzenia,
• musi odpowiadać kwalifikacjom pracownika.

Pracodawca ma także prawo powierzyć pracownikowi wykonywanie innej pracy w czasie przestoju – w takim przypadku pracownikowi przysługuje wynagrodzenie przewidziane za wykonaną pracę (art. 81 § 4 KP).

Polecenie sprzeczne z przepisami prawa

Drugim przypadkiem, kiedy możesz odmówić wykonania polecenia służbowego jest fakt, że to polecenie jest sprzeczne z przepisami prawa.

Pamiętaj, że nie chodzi tutaj tylko o przepisy kodeksu pracy np. gdy pracodawca wydaje polecenie, które jest sprzeczne z przepisami dotyczącymi BHP.

Pracownik nie może wykonać polecenia, które jest sprzeczne w jakikolwiek sposób z prawem np. prawem karnym, gdy pracodawca nakazuje pracownikowi sfałszowanie jakiejś informacji.

Jeżeli pracownik nie wykonuje poleceń pracodawcy i jednocześnie polecenia te nie są sprzeczne z umową lub przepisami prawa, pracownik może ponieść z tego tytułu konsekwencje.

Kary porządkowe

W przypadku, gdy polecenia dotyczą:

• organizacji i porządku pracy,
• BHP czy przepisów pożarowych,
• sposobu potwierdzania przybycia i obecności w pracy lub usprawiedliwienia nieobecności,

pracodawca może zastosować kary porządkowe np. upomnienie lub naganę.

Więcej o karach porządkowych przeczytasz w artykule kara porządkowa nagany i upomnienia dla pracownika – jak skutecznie stosować?

Zwolnienie dyscyplinarne

W przypadku, gdy pracownik uporczywie nie stosuje się do poleceń przełożonego, grozi mu zwolnienie dyscyplinarne. Stosowanie się do poleceń przełożonego stanowi podstawowy obowiązek pracowniczy, a jego ciężkie naruszenie może prowadzić do rozwiązania umowy w trybie natychmiastowym z winy pracownika.

Jeżeli chcesz dowiedzieć się więcej na temat podstaw takiego zwolnienia, przeczytaj artykuł zwolnienie dyscyplinarne – powody, terminy i jak się odwołać.

Z drugiej strony, nie warto bezmyślnie wykonywać wszystkich poleceń przełożonego, ponieważ według Sądu Najwyższego może to uzasadniać wypowiedzenie umowy o pracę^[4]Wyrok SN z 10.09.1997 r., I PKN 244/97, OSNP 1998, nr 12, poz. 358..

Polecenia służbowe u innych zatrudnionych

Nie tylko Kodeks pracy przewiduje obowiązek stosowania się do poleceń przełożonego. Obowiązek ten mają także osoby zatrudnione w innej formie.

Pracownicy samorządowi

Podobne obowiązki dotyczą pracowników samorządowych, czyli zatrudnionych m.in. w:

• urzędach marszałkowskich,
• starostwach powiatowych
• urzędach gmin.

Do obowiązków pracownika samorządowego należy sumienne i staranne wykonywanie poleceń przełożonego.

Pracownik samorządowy nie może odmówić wykonania polecenia – jeżeli uważa, że polecenie jest niezgodne z prawem, to musi poinformować o tym swojego bezpośredniego przełożonego. W przypadku, gdy pracownik samorządowy otrzyma pisemne potwierdzenie polecenia, to jest zobowiązany je wykonać oraz poinformować o tym kierownika jednostki.

Służba cywilna

Podobna do pracowników samorządowych procedura obowiązuje korpus służby cywilnej, czyli wszystkie osoby zatrudnione np. w:

• Kancelarii Premiera,
• urzędach ministrów,
• urzędach wojewódzkich,
• biurach np. CBŚP,
• izbach np. KIS.

Policja i prokuratura

Najbardziej charakterystyczne z wykonywania poleceń służbowych są policja i prokuratura.

Policjant może odmówić wykonania rozkazu lub polecenia, jeżeli jego wykonanie łączyłoby się z popełnieniem przestępstwa. O takiej odmowie, policjant powinien też poinformować Komendanta Głównego Policji.

Prokurator jest obowiązany wykonywać zarządzenia, wytyczne i polecenia prokuratora przełożonego. Może on żądać zmiany lub uchylenia polecenia tylko w szczególnie uzasadnionych przypadkach.

Możesz mieć wrażenie, że niezależnie jak się zachowasz względem polecenia przełożonego – i tak grożą Ci negatywne konsekwencje. Pamiętaj jednak, że ostateczna ocena należy do sądu, szczególnie jeżeli pracodawca wypowie Ci umowę lub zwolni dyscyplinarnie. Wtedy dla celów odwołania, rekomenduję aby zawsze żądać od przełożonego udokumentowania na piśmie polecenia, które wydają Ci się w jakiś sposób nieprawidłowe. Swoją odmowę także możesz złożyć na piśmie. W takim wypadku, sąd oceni, czyje stanowisko jest zasadne.