Odstąpienie od umowy o dzieło przez wykonawcę i zamawiającego – konsekwencje i odszkodowanie.

Odstąpienie, a wypowiedzenie umowy to dwa instrumenty rozwiązania umowy. Moja praktyka pokazuje, że przedsiębiorcy (i nie tylko) często mylą te dwie konstrukcje. Obie te czynności są jednostronną czynnością prawną, która kształtuje stosunek prawny, ale na tym kończą się w zasadzie podobieństwa. Zatem już na samym początku, w kontekście odstąpienia od umowy o dzieło, konieczne jest rozróżnienie tych dwóch pojęć – mają one bowiem zgoła inny skutek. 

Wypowiedzenie umowy o dzieło ma tzw. skutek ex nunc, co z łaciny oznacza “od teraz”. W tym przypadku odstąpienie jest skuteczne na przyszłość, ale nie ma wpływu na to, co miało miejsce przed jego dokonaniem. Oznacza to, że po wypowiedzeniu umowy, zobowiązania i prawa wynikające z umowy przestają obowiązywać od tego momentu w przyszłości, ale nie mają wpływu na to, co już miało miejsce.

Odstąpienie od umowy o dzieło ma tzw. skutek ex tunc, co z łaciny oznacza “od tamtego czasu”. Oświadczenie o odstąpieniu od umowy o dzieło oznacza, że decyzja ta ma moc wsteczną, cofając się do momentu przed rozwiązaniem umowy. W efekcie, zobowiązania i prawa wynikające z umowy przestają obowiązywać, aż do momentu, w którym umowa została zawarta, jakby nigdy nie istniała. Odstąpienie od umowy zazwyczaj oznacza konieczność wzajemnego zwrotu wszystkich nakładów, które strony poczyniły na umowę. 

Zatem wypowiedzenie i odstąpienie to nie pojęcia tożsame i nie mogą być stosowane zamiennie. Strona powinna precyzyjnie wiedzieć, kiedy zastosować odstąpienie, a kiedy wypowiedzenie umowy. 

Co to jest umowa o dzieło? Kodeks cywilny.

Kodeks cywilny (dalej: KC) jest aktem prawnym, który kompleksowo reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Księga trzecia KC kompleksowo reguluje kwestie zobowiązań – zarówno w kontekście ogólnym, jak i w kontekście poszczególnych umów. Jedną z tych umów uregulowaną w księdze trzeciej KC jest umowa o dzieło. 

Zgodnie z kodeksową definicją, przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia. Jeżeli natomiast chodzi o możliwość odstąpienia od umowy, przewidziana ona została w przepisach wprost jedynie w niektórych przypadkach, które omawiam poniżej. 

Na jakiej podstawie odstąpić od umowy o dzieło?

Odstąpienie od umowy może być konieczne, gdy jedna ze stron nie wywiązuje się ze swoich obowiązków, dzieło nie spełnia określonych standardów lub w wyniku innych okoliczności określonych w przepisach prawa. Zrozumienie tych podstaw jest kluczowe dla ochrony interesów obu stron i zapewnienia, że umowa o dzieło jest realizowana zgodnie z założeniami. Poniżej opisuję poszczególne podstawy odstąpienia od umowy o dzieło:

Znaczne podwyższenie wynagrodzenia kosztorysowego (art. 631 KC)

Strony w umowie o dzieło mogą umówić się na tzw. wynagrodzenie kosztorysowe, czyli wynagrodzenie na podstawie zestawienia planowanych prac i przewidywanych kosztów tych prac. Jednym z przypadków, kiedy zamawiający może odstąpić od umowy o dzieło, jest sytuacja, w której wykonawca żąda znacznego podwyższenia wynagrodzenia kosztorysowego. Zamawiający jednak powinien odstąpić od umowy niezwłocznie i zapłacić przyjmującemu zamówienie odpowiednią część umówionego wynagrodzenia. 

Już na pierwszy rzut oka widać, że zasady odstąpienia od umowy o dzieło w związku ze znacznym podwyższeniem wynagrodzenia kosztorysowego są niejasne. Każdorazowo konieczne jest zweryfikowanie przesłanek– najlepiej przy wsparciu prawnika. 

Opóźnienie wykonawcy w wykonaniu dzieła (art. 635 KC)

Kolejną sytuacją, w której może dojść do odstąpienia od umowy o dzieło, jest opóźnienie w wykonaniu dzieła. Zgodnie z art. 635 KC, jeżeli wykonawca opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła tak dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je ukończyć w czasie umówionym, zamawiający może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić jeszcze przed upływem terminu do wykonania dzieła.

Warto podkreślić w tym kontekście, że w praktyce nie musi tutaj wystąpić faktyczne opóźnienie – wystarczy, że zakończenie prac jest tak odległe, że prawdopodobne jest przekroczenie terminu oddania dzieła. 

Wadliwe wykonywanie dzieła (art. 636 KC)

Analogicznie jest w przypadku wadliwego wykonywania dzieła. Zgodnie z art. 636 KC, jeżeli wykonawca źle wykonuje dzieło, zamawiający może wyznaczyć mu dodatkowy termin na zmianę sposobu wykonania dzieła. Po bezskutecznym upływie terminu może od umowy odstąpić lub zastosować tzw. wykonanie zastępcze, czyli powierzyć wykonanie dzieła osobie trzeciej na koszt i ryzyko wykonawcy. 

W tym kontekście należy pamiętać o dwóch rzeczach. Pierwszą z nich jest konieczność wyznaczenia dodatkowego terminu na zmianę sposobu wykonania dzieła. Drugą natomiast jest fakt, że zamawiającemu przysługuje w tej sytuacji jedno z dwóch rodzajów uprawnień – wykonanie zastępcze lub odstąpienie od umowy (na zasadzie alternatywy).

Odstąpienie od umowy o dzieło przez zamawiającego

Odstąpienie od umowy o dzieło przez wykonawcę

Wykonawca również uprawniony jest do odstąpienia od umowy o dzieło w szczególnych sytuacjach, nie zawsze jednak będzie to dla niego korzystne. W znacznej większości przypadków to w interesie wykonawcy będzie wykonywanie dzieła, oddanie go i ewentualna windykacja należności po oddaniu dzieła. Jeżeli natomiast chodzi o uregulowania kodeksowe, to przepisy przyznają wykonawcy uprawnienie do odstąpienia od umowy wyłącznie w przypadku braku współdziałania ze strony zamawiającego. 

Podobnie jak zamawiający, wykonawca może odstąpić także na zasadach ogólnych, np. zwłoka w zapłacie części wynagrodzenia. Nie zawsze będzie to jednak dla niego korzystne, z uwagi na skutek odstąpienia (który opisuję powyżej).

Niewątpliwie zerwanie umowy o dzieło (niezależnie czy to w formie wypowiedzenia czy odstąpienia od umowy) może mieć negatywne konsekwencje dla stron. Odstąpienie od umowy o dzieło skutkuje wygaśnięciem stosunku prawnego łączącego strony, co oznacza, że umowa jest traktowana jakby nigdy nie została zawarta.

W efekcie strony są zobowiązane do zwrócenia sobie nawzajem wszystkiego, co do tej pory świadczyły. Jedną z nich jest przede wszystkim wynikający z odstąpienia od umowy o dzieło zwrot zaliczki, którą Zamawiający uiścił na rzecz wykonawcy. Wykonawca z kolei jest zobowiązany do oddania wszelkich materiałów dostarczonych przez zamawiającego w celu wykonania dzieła.

Konsekwencją odstąpienia od umowy jest również to, że strony nie mogą dochodzić roszczeń przewidzianych w umowie, takich jak kary umowne, ponieważ podstawa prawna do ich naliczenia wygasa. Strony mogą natomiast dochodzić roszczeń na podstawie art. 494 Kodeksu cywilnego, który przewiduje zwrot wzajemnych świadczeń. Dodatkowo, zamawiający może wystąpić z roszczeniem o naprawienie szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania, o ile opóźnienie było zawinione przez wykonawcę i istnieje związek przyczynowy między szkodą a opóźnieniem.

Jak wygląda odszkodowanie a odstąpienie od umowy o dzieło? Nie ulega wątpliwości, że negatywne konsekwencje mogą nie tylko ograniczać się do kwot określonych na umowie, bowiem w związku z zerwaniem umowy o dzieło strona może być zobowiązana do zapłaty odszkodowania. Kwestię tę opisuję bardziej szczegółowo w artykule: Kara umowna za opóźnienie, odstąpienie od umowy – jak prawidłowo zastrzec i naliczyć?

Przykładem umowy o dzieło, od której można odstąpić, jest umowa o roboty budowlane oraz umowa na wykonanie strony internetowej. W obu przypadkach, jeżeli wykonawca nie wywiązuje się z umowy, wykonuje dzieło wadliwie lub niezgodnie z umową, zamawiający ma prawo odstąpić od umowy, co skutkuje obowiązkiem zwrotu wzajemnych świadczeń.

Zgodnie z art. 656 Kodeksu cywilnego, w niektórych przypadkach do umowy o roboty budowlane stosuje się odpowiednio przepisy o umowie o dzieło. Dotyczy to przede wszystkim: 

• skutków opóźnienia się przez wykonawcę z rozpoczęciem robót lub wykończeniem obiektu,
• wykonywania przez wykonawcę robót w sposób wadliwy lub sprzeczny z umową, 
• rękojmi za wady wykonanego obiektu, 
• uprawnień inwestora do odstąpienia od umowy przed ukończeniem obiektu

W kontekście umowy o roboty budowlane nie można jednak zapominać, że przepisy dot. umowy o dzieło stosujemy odpowiednio. Zgodnie z orzecznictwem^[2]np. Wyrok NSA z 20.03.2018 r., II FSK 731/16, , zwrot legislacyjny „stosuje się odpowiednio” oznacza, że przepisy mają zastosowanie lecz z niezbędnymi modyfikacjami. W praktyce użyte w ustawie stwierdzenie “stosuje się odpowiednio” może powodować wiele problemów interpretacyjnych. 

Odstąpienie od umowy o roboty budowlane

Nie można również zapominać, że kontrakty budowlane w znacznej mierze to kontrakty o znacznej wartości. Dla wielu przedsiębiorców odstąpienie od umowy o roboty budowlane, połączone z naliczeniem kar umownych, może być początkiem poważnych problemów z płynnością finansową. 

Omawiając kwestię odstąpienia od umowy o roboty budowlane nie można także pominąć przepisu art. 567 kc, zgodnie z którym uprawnienie do odstąpienia od umowy przez wykonawcę lub przez inwestora może być ograniczone lub wyłączone przez przepisy szczególne. Kwestia ta wymaga zatem analizy prawnej w oparciu o konkretny stan faktyczny. 

Umowy na wykonanie strony internetowej często opierają się na przepisach Kodeksu cywilnego, co daje stronom dużą swobodę w kształtowaniu zapisów dotyczących warunków i przesłanek do odstąpienia. Kluczowe przepisy regulujące odstąpienie od umowy o wykonanie strony internetowej to m.in.:

• Art. 635 KC – zamawiający może odstąpić od umowy bez wyznaczenia terminu dodatkowego, jeśli wykonawca opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła tak dalece, że nie jest prawdopodobne, aby ukończył je w umówionym czasie;
• Art. 636 KC – zamawiający może wezwać wykonawcę do zmiany wadliwego lub sprzecznego z umową sposobu wykonania dzieła, wyznaczając odpowiedni termin. Po bezskutecznym upływie tego terminu, zamawiający może odstąpić od umowy lub powierzyć poprawienie dzieła innej osobie na koszt wykonawcy;
• Art. 644 KC – dopóki dzieło nie zostało ukończone, zamawiający może w każdej chwili odstąpić od umowy, płacąc umówione wynagrodzenie z możliwością odliczenia tego, co wykonawca oszczędził z powodu niewykonania dzieła.

Podczas negocjowania umowy o wykonanie strony internetowej ważne jest, aby jasno ustalić okoliczności, w których możliwe będzie odstąpienie od umowy, nawet gdy projekt jest częściowo wykonany. Można w tym celu ustalić np. rozliczanie prac etapami, a także wyznaczyć konkretne terminy oddania prac.

Przewidzenie i zabezpieczenie się na wypadek sytuacji takich jak niedostarczenie niezbędnych informacji przez zamawiającego, opóźnienie w wykonaniu prac, może pomóc w uniknięciu problemów z niedotrzymaniem terminu jeszcze przed zawarciem umowy.