Spadek po małżonku z dziećmi i bez dzieci – kto dziedziczy po zmarłym mężu i żonie

Zasady dziedziczenia po małżonku wynikają z Kodeksu cywilnego. Najpierw sprawdź, czy jest testament. Jeśli tak, pierwszeństwo ma wola zmarłego. Gdy testamentu nie ma albo jest nieważny, dziedziczenie odbywa się z ustawy.

Dziedziczenie ustawowe a dziedziczenie z testamentu

Dziedziczenie z testamentu działa wtedy, gdy zmarły sporządził ważny dokument i wskazał spadkobierców oraz ich udziały. Daje to dużą swobodę w rozdysponowaniu majątku, ale są ograniczenia, np. prawo do zachowku dla najbliższych. Małżonkowie często zapisują sobie nawzajem spadek, gdy jedno z nich chce zabezpieczyć finansowo drugie.

Gdy nie ma testamentu, wchodzą w grę przepisy o dziedziczeniu ustawowym. Kodeks wymienia, kto dziedziczy i w jakiej kolejności oraz jakie są udziały. Celem jest ochrona najbliższej rodziny zmarłego.

Jakie są grupy spadkobierców ustawowych?

Kodeks wskazuje pięć grup spadkobierców ustawowych. Działa prosta zasada: dziedziczy pierwsza istniejąca grupa. Jeśli nikogo w niej nie ma, przechodzi się do kolejnej.

W pierwszej grupie są dzieci zmarłego i jego małżonek. Dziedziczą w równych częściach, ale udział małżonka nie może być mniejszy niż 1/4 całego spadku.

Gdy zmarły nie miał dzieci lub żadne z nich nie żyło w chwili otwarcia spadku, dziedziczy druga grupa: małżonek i rodzice zmarłego. Jeśli rodzic nie żyje, jego udział przypada rodzeństwu zmarłego, a dalej ich dzieciom.

Ważne jest ustalenie kolejności i wysokości udziałów, zwłaszcza gdy nie ma testamentu. Małżonek zwykle jest jednym z głównych spadkobierców i często otrzymuje znaczną część spadku.

Dziedziczenie po małżonku z dziećmi

Gdy zmarły pozostawił dzieci, dziedziczą one razem z żyjącym małżonkiem. Co do zasady, udziały są równe, ale udział małżonka nie może spaść poniżej 1/4 całego spadku. To znaczy, że nawet przy dużej liczbie dzieci, małżonek ma zagwarantowaną co najmniej jedną czwartą.

Przykłady podziału:

Dziedziczą wszystkie dzieci zmarłego, bez względu na to, czy urodziły się w tym małżeństwie. Jeśli dziecko zmarło wcześniej, jego udział przypada jego dzieciom (wnukom spadkodawcy).

Dziedziczenie po małżonku bez dzieci

Jeśli zmarły nie miał dzieci ani wnuków, dziedziczą małżonek i rodzice zmarłego. Wtedy małżonek dostaje połowę, a każdy z rodziców po 1/4. Gdy rodzic nie żyje, jego część otrzymuje rodzeństwo zmarłego lub ich dzieci.

Małżonek w zbiegu z rodzicami lub rodzeństwem dostaje zawsze połowę spadku. Całość przypada małżonkowi tylko wtedy, gdy nie ma zstępnych, rodziców, rodzeństwa ani ich zstępnych. Zdarza się to rzadko.

Kolejność dziedziczenia: małżonek, dzieci, rodzice, rodzeństwo

Najpierw dziedziczą dzieci i małżonek. Gdy brak zstępnych, wchodzą rodzice. Jeśli rodzice nie żyją, dziedziczy rodzeństwo i dalej ich dzieci.

Małżonek dziedziczy razem z innymi uprawnionymi, chyba że został wyłączony z przyczyn prawnych (np. rozwód, separacja orzeczona przez sąd, niegodność). Każdą sytuację trzeba ocenić indywidualnie, aby prawidłowo ustalić skład spadkobierców i udziały.

Testament (ostatnia wola) pozwala samodzielnie wskazać spadkobierców i rozdzielić majątek. Może zmienić zasady dziedziczenia z ustawy i dać pierwszeństwo wskazanym osobom.

Dziedziczenie testamentowe: kto może być powołany do spadku?

W testamencie można wskazać małżonka, dzieci, innych krewnych, osoby niespokrewnione, a także fundacje czy stowarzyszenia. Można zapisać całość majątku albo konkretne rzeczy (np. mieszkanie, auto, pieniądze).

Małżonkowie często zapisują sobie całość lub część majątku, by zapewnić bezpieczeństwo finansowe po śmierci jednego z nich. Trzeba przy tym pamiętać o zachowku dla najbliższych (zstępnych, małżonka, a czasem rodziców).

Czy można pominąć małżonka w testamencie?

Tak. Zmarły może nie powołać małżonka do spadku. Wtedy małżonek nie będzie spadkobiercą z testamentu. Zwykle jednak przysługuje mu zachowek.

Zachowek chroni najbliższych, którzy nie dostali nic albo dostali za mało. Co do zasady wynosi połowę tego, co przypadłoby im przy dziedziczeniu ustawowym.

Całkowite pozbawienie prawa do zachowku jest możliwe tylko przy skutecznym wydziedziczeniu w ściśle określonych przypadkach (np. ciężkie przestępstwo wobec zmarłego, rażące naruszenie obowiązków rodzinnych).

Małżonek może też zawrzeć u notariusza umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia – wtedy nie ma prawa ani do spadku, ani do zachowku.

Status małżeństwa ma duże znaczenie. Rozwód, separacja i umowy majątkowe wpływają na to, czy małżonek dziedziczy po partnerze.

Jak rozwód wpływa na spadek po małżonku?

Prawomocny rozwód wyłącza byłego małżonka z dziedziczenia ustawowego. Nie przysługuje mu też zachowek, chyba że został powołany w testamencie.

Gdy śmierć nastąpi w trakcie sprawy o rozwód, a zmarły żądał rozwodu z wyłącznej winy drugiego małżonka i były na to mocne podstawy, inni spadkobiercy (np. dzieci) mogą żądać wyłączenia tego małżonka od dziedziczenia.

Trzeba wykazać, że rozwód z jego winy byłby orzeczony, gdyby nie śmierć. To wymaga dowodów podobnych jak w sprawie o rozwód.

Separacja faktyczna i prawna – skutki dla dziedziczenia

Separacja może być sądowa (prawna) albo faktyczna (rozstanie bez wyroku).

Separacja orzeczona przez sąd działa jak rozwód w zakresie dziedziczenia. Małżonek nie dziedziczy z ustawy i nie ma prawa do zachowku, chyba że został wskazany w testamencie.

Przy separacji faktycznej małżonkowie w świetle prawa nadal są małżeństwem. W razie śmierci jednego z nich, drugi dziedziczy na zasadach ustawowych, chyba że doszło do wydziedziczenia albo orzeczenia o niegodności.

Rozdzielność majątkowa a prawo do spadku po mężu lub żonie

Rozdzielność majątkowa (intercyza) zmienia majątek wspólny na dwa majątki osobiste. Nie wyłącza to małżonka od dziedziczenia. Małżonkowie z intercyzą dziedziczą po sobie tak samo jak ci ze wspólnością.

Różni się tylko zakres majątku, który będzie składową spadku. Przy rozdzielności dziedziczony jest majątek osobisty zmarłego. Przy wspólności najpierw dzieli się majątek wspólny na pół: jedna połowa należy do żyjącego małżonka, a druga wchodzi do spadku.

Są sytuacje, w których małżonek może nie dostać spadku albo dostaje mniej. Przepisy chronią przed dziedziczeniem przez osoby, które poważnie zawiniły wobec zmarłego lub same zrezygnowały z prawa.

Kiedy małżonek nie dziedziczy spadku?

Małżonek nie dziedziczy w tych sytuacjach:

1. Rozwód lub separacja sądowa. Prawomocny wyrok usuwa byłego małżonka z kręgu spadkobierców ustawowych.
2. Wyłączenie w trakcie sprawy o rozwód lub separację. Jeśli zmarły żądał rozwodu z wyłącznej winy drugiego małżonka i były ku temu podstawy, inni spadkobiercy mogą żądać wyłączenia go od dziedziczenia. Trzeba to udowodnić.
3. Pominięcie w testamencie i skuteczne wydziedziczenie. Pominięty małżonek ma co do zasady prawo do zachowku, ale traci je, jeśli został skutecznie wydziedziczony z przyczyn wskazanych w przepisach.
4. Niegodność dziedziczenia. Sąd może uznać małżonka za niegodnego, np. za ciężkie przestępstwo wobec zmarłego lub sfałszowanie testamentu. Taka osoba jest traktowana jakby nie dożyła otwarcia spadku.

Przy samej separacji faktycznej (bez wyroku) małżonek nadal dziedziczy z ustawy, chyba że doszło do wydziedziczenia lub niegodności.

Zrzeczenie się dziedziczenia lub odrzucenie spadku

Małżonek może zrezygnować ze spadku na dwa sposoby, a mianowicie poprzez:

1. Zrzeczenie się dziedziczenia. Umowa u notariusza zawierana za życia spadkodawcy. Osoba zrzekająca się jest traktowana jakby nie dożyła otwarcia spadku i nie ma prawa do zachowku. Umowa może objąć także jej zstępnych.
2. Odrzucenie spadku. Oświadczenie po śmierci spadkodawcy. Termin to 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o swoim powołaniu. Po odrzuceniu spadku udział przechodzi na innych. To częste przy długach w spadku.

Obie decyzje przynoszą prawnie ważne skutki. Dobrze omówić je z radcą prawnym przed podjęciem decyzji.

Zachowek chroni najbliższych przed całkowitym pominięciem w spadku. To mechanizm, który ogranicza swobodę testowania na rzecz rodziny.

Kto ma prawo do zachowku?

Uprawnieni to: zstępni (dzieci, wnuki), małżonek oraz, w pewnych sytuacjach rodzice zmarłego. Rodzeństwo nigdy nie ma prawa do zachowku. Zachowek to suma pieniężna należna, gdy ktoś nic nie dostał w testamencie lub dostał mniej niż wynikałoby z ustawy.

Przykład. Pan Grzegorz jeszcze za życia zapisał całość majątku osobie obcej, a miał żonę i dzieci. Po śmierci Pana Grzegorza, jego żona i dzieci mogą żądać od tej osoby wypłaty zachowku. Gdyby Pan Grzegorz powołał tylko żonę do całości, zachowek przysługuje dzieciom, a gdyby nie miał dzieci – jego rodzicom.

Ile wynosi zachowek dla małżonka?

Zwykle to połowa udziału, jaki przypadłby przy dziedziczeniu ustawowym. Najpierw ustala się hipotetyczny udział ustawowy, a potem liczy połowę tej wartości.

Wyjątek występuje jeśli uprawniony jest małoletni lub trwale niezdolny do pracy, zachowek wynosi 2/3 udziału ustawowego. Przy obliczeniach bierze się pod uwagę wartość spadku, darowizny z życia zmarłego i zapisy windykacyjne. Często potrzebna jest pomoc prawnika i biegłego do wycen.

Po śmierci jednego z małżonków trzeba uporządkować sprawy majątkowe. Gdy spadkobierców jest kilku, postępowanie zwykle przebiega w dwóch krokach.

Jak podzielić spadek między spadkobierców?

Najpierw ustala się, kto i w jakich częściach nabył spadek. Można to zrobić na dwa sposoby:

• przez postanowienie sądu o stwierdzeniu nabycia spadku,
• albo przez akt poświadczenia dziedziczenia u notariusza.

Oba dokumenty mają taką samą moc.

Notarialny akt poświadczenia dziedziczenia załatwia się szybciej niż postanowienie sądu. Wymaga to jednak zgody wszystkich co do kręgu spadkobierców i udziałów. Gdy jest spór, pozostaje jedynie sąd.

Na tym etapie nie dzieli się konkretnych rzeczy. Określa się tylko udziały. Dopiero potem przechodzi się do działu spadku.

Dział spadku: procedura i formalności

Dział spadku to podział konkretnych składników (np. mieszkania, aut, pieniędzy) między spadkobierców. Możliwe są dwa tryby:

1. Umowny dział spadku. Gdy wszyscy się zgadzają co do składu i podziału, zawierają umowę. Jeśli w spadku jest nieruchomość, potrzebny jest akt notarialny. To najszybsze i najtańsze rozwiązanie przy zgodzie wszystkich.
2. Sądowy dział spadku. Gdy nie ma zgody, składa się wniosek do sądu. Sąd ustala skład i wartość spadku (często przez biegłego), a następnie decyduje o podziale. Może przyznać rzeczy jednemu spadkobiercy ze spłatą innych, zarządzić sprzedaż i podział pieniędzy, albo podzielić fizycznie, jeśli to możliwe.

Dział spadku bywa źródłem sporów. Warto skorzystać z pomocy prawnika przy rozmowach i w sądzie.

Często największą częścią spadku są nieruchomości, zwłaszcza mieszkanie. Zasady dziedziczenia zależą od tego, kiedy i jak je nabyto oraz od ustroju majątkowego w małżeństwie.

Mieszkanie nabyte przed ślubem – kto dziedziczy po mężu lub żonie?

Mieszkanie kupione przed ślubem należy do majątku osobistego właściciela. Nie wchodzi do majątku wspólnego. Po śmierci właściciela dziedziczy je małżonek razem z innymi spadkobiercami ustawowymi lub wskazanymi w testamencie, np. z dziećmi.

Wysokość udziałów zależy od liczby i kolejności spadkobierców albo treści testamentu.

W praktyce żyjący małżonek staje się współwłaścicielem wraz z innymi. Zwykle wymaga to działu spadku, by uregulować własność. Dobrze skonsultować się z adwokatem, aby ustalić udziały i dalsze kroki.

Współwłasność mieszkania a śmierć małżonka

Jeśli mieszkanie należało do majątku wspólnego, wspólność ustaje w chwili śmierci.

Połowa mieszkania należy wtedy do żyjącego małżonka jako jego udział w majątku wspólnym. Druga połowa wchodzi do spadku i podlega podziałowi ustawowemu albo według testamentu.

Żyjący małżonek zwykle staje się współwłaścicielem z dziećmi lub innymi spadkobiercami. Aby swobodnie dysponować nieruchomością (np. sprzedaż), potrzebne jest przeprowadzenie postępowania spadkowego i wpis do księgi wieczystej.

Dziedziczenie udziałów w firmie czy spółce

Zasady zależą od formy prowadzenia działalności i zapisów umowy spółki. Jednoosobowa działalność co do zasady wygasa z chwilą śmierci, ale spadkobiercy mogą ją kontynuować po spełnieniu wymogów.

Udziały w spółce cywilnej, jawnej czy partnerskiej mogą przechodzić na spadkobierców, jeśli umowa spółki na to pozwala.

W spółkach kapitałowych (sp. z o.o., S.A.) udziały lub akcje co do zasady są dziedziczne. Umowa spółki może jednak wprowadzać ograniczenia (np. zgoda wspólników na wstąpienie, prawo pierwokupu).

W takich sprawach warto przeanalizować dokumenty spółki i poradzić się prawnika – specjalisty od prawa handlowego i spadków.

Po śmierci małżonka trzeba dopełnić szeregu formalności. To potrzebne, by uporządkować sprawy majątkowe i prawne.

Jak przeprowadzić postępowanie spadkowe?

Gdy spadkobierców jest kilku, postępowanie zwykle ma dwa etapy. Najpierw stwierdzenie nabycia spadku, czyli kto i ile dziedziczy. Możliwe są dwie drogi:

1. Sąd. Wniosek do sądu rejonowego właściwego dla ostatniego miejsca zamieszkania zmarłego. Po rozprawie sąd wydaje postanowienie.
2. Notariusz. Akt poświadczenia dziedziczenia – szybszy, gdy wszyscy są zgodni. Akt trafia do Rejestru Spadkowego.

Po tym, jeśli trzeba podzielić konkretne rzeczy, przeprowadza się dział spadku: umownie (u notariusza, gdy wchodzi nieruchomość) albo w sądzie.

Dokumenty i zgłoszenie spadku do urzędu skarbowego

Potrzebne będą:

• akt zgonu,
• akty urodzenia i małżeństwa spadkobierców,
• ewentualnie testament oraz inne dokumenty (np. intercyza).

Po stwierdzeniu nabycia spadku trzeba zgłosić spadek do urzędu skarbowego, aby skorzystać ze zwolnienia z podatku od spadków i darowizn. Służy do tego formularz SD-Z2.

Termin zgłoszenia wynosi 6 miesięcy od uprawomocnienia się postanowienia sądu albo zarejestrowania aktu notarialnego. Przekroczenie terminu oznacza podatek i możliwe kary.

Podatek od spadku po współmałżonku – najważniejsze zasady

Najbliżsi (małżonek, dzieci, wnuki) są zwolnieni z podatku, jeśli zgłoszą nabycie spadku w terminie 6 miesięcy. Po przekroczeniu terminu zwolnienie przepada i podatek trzeba zapłacić według stawek.

Dla dalszych krewnych i osób obcych obowiązują odpowiednie stawki zależne od grupy podatkowej i wartości spadku. Podatek liczy się od czystej wartości (po odjęciu długów spadkowych).

Po śmierci małżonka można ubiegać się o świadczenia socjalne i ubezpieczeniowe. Najczęstsze to renta rodzinna oraz środki zgromadzone w ZUS i OFE.

Renta rodzinna – kiedy przysługuje wdowie lub wdowcowi?

Renta rodzinna z ZUS przysługuje, jeśli wdowa lub wdowiec spełniają warunki, m.in.:

• ukończone 50 lat w chwili śmierci małżonka lub w ciągu 5 lat od tej daty,
• wychowywanie dziecka, wnuka lub rodzeństwa uprawnionego do renty rodzinnej (do 16 lat lub 18 lat, jeśli się uczy),
• całkowita niezdolność do pracy.

Renta może przysługiwać także w razie wypadku przy pracy lub choroby zawodowej. Jej wysokość jest zbliżona do emerytury lub renty, którą miałby zmarły. Warto złożyć wniosek szybko, aby nie utracić wypłat za okres wsteczny.

Dziedziczenie środków ZUS i OFE po współmałżonku

Środki z ZUS i OFE rozlicza się na podstawie odrębnych przepisów. Nie wchodzą one do masy spadkowej w rozumieniu Kodeksu cywilnego, ale są wypłacane wskazanym osobom albo spadkobiercom.

Po śmierci członka OFE fundusz zawiadamia ZUS o konieczności wypłaty. ZUS sprawdza, czy była wspólność majątkowa. Jeśli tak, połowa środków z OFE przypada żyjącemu małżonkowi na jego rachunek OFE.

Druga połowa i środki z subkonta w ZUS trafiają do osób wskazanych w dyspozycji na wypadek śmierci, a jeśli jej nie ma – do spadkobierców.

Potrzebne są odpowiednie wnioski do ZUS i OFE. Procedura bywa złożona, warto zapoznać się z instrukcjami albo skorzystać z pomocy specjalisty.

Po stracie bliskiej osoby pojawia się wiele wątpliwości. Oto odpowiedzi na najpopularniejsze pytania.