Spadek po rodzeństwie – kto dziedziczy po bracie lub siostrze?

Dziedziczenie ustawowe to zestaw reguł, które określają, kto wchodzi do spadku i w jakiej kolejności, jeśli nie ma dokumentu ostatniej woli. Prawo dzieli bliskich na grupy według pokrewieństwa. Znajomość tej kolejności pomaga ocenić szanse rodzeństwa na spadek.

Każdy przypadek jest inny, więc czasem potrzebna jest pomoc prawnika, specjalizującego się w sprawach spadkowych.

Kto należy do kręgu osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego?

Najważniejsze zasady (art. 931 § 1 k.c.):

• najpierw dziedziczą dzieci oraz małżonek – w częściach równych, z tym że udział małżonka nie może być mniejszy niż 1/4 całości,
• jeśli któreś z dzieci nie dożyło otwarcia spadku, jego udział przechodzi na jego potomków,
• gdy nie ma zstępnych, dziedziczą małżonek i rodzice zmarłego,
• jeśli brak także rodziców, do dziedziczenia wchodzą dziadkowie i ich potomkowie,
• rodzeństwo pojawia się dopiero dalej w kolejności, najczęściej gdy nie ma zstępnych, a co najmniej jeden z rodziców nie żyje.

Udział rodziców, małżonka i rodzeństwa w spadku

Udziały zależą od sytuacji rodzinnej. Poniżej najczęstsze warianty:

Dziedziczenie po osobie bezdzietnej – kiedy rodzeństwo otrzymuje spadek?

Rodzeństwo ma największą szansę przy osobie bezdzietnej, ale:

• jeśli żyją małżonek i oboje rodzice – rodzeństwo nic nie dostaje,
• jeśli żyje małżonek i jeden rodzic – część przypada rodzeństwu (1/4 całości, dzielona po równo),
• jeśli nie żyją rodzice, a nie ma małżonka – cały spadek dla rodzeństwa po równo,
• jeśli któreś z rodzeństwa zmarło, jego dzieci (siostrzenice, bratankowie) wchodzą w jego miejsce i dzielą jego udział.

Dziedziczenie ustawowe a przyrodnie rodzeństwo lub przysposobienie

Prawo nie rozróżnia rodzeństwa pełnego i przyrodniego. Liczy się pokrewieństwo z co najmniej jednym wspólnym rodzicem i spełnienie warunków do dziedziczenia w danej kolejności. Rodzeństwo przyrodnie dziedziczy na takich samych zasadach jak pełne.

Tak samo traktowane są osoby adoptowane. Dzieci przysposobione mają takie same prawa jak biologiczne, w tym w zakresie dziedziczenia ustawowego.

Dzieci rodzeństwa (zstępni rodzeństwa) – ich rola w dziedziczeniu

Jeśli brat lub siostra zmarłego nie dożyli otwarcia spadku, ich udział przechodzi na ich dzieci. Dzielą go między siebie po równo. Dzięki temu potomkowie mogą dziedziczyć po wujku lub ciotce, gdy ich rodzic (rodzeństwo spadkodawcy) już nie żyje.

Kiedy spadek po rodzeństwie przypada gminie lub Skarbowi Państwa?

Gdy nie ma żadnych spadkobierców ustawowych ani osób wskazanych w dokumencie ostatniej woli, majątek trafia do gminy ostatniego miejsca zamieszkania zmarłego w Polsce.

Gdy nie da się tego ustalić albo zgon nastąpił za granicą, majątek trafia do Skarbu Państwa. To ostateczne rozwiązanie, stosowane, gdy brak jakiejkolwiek rodziny uprawnionej do spadku.

Dokument ostatniej woli daje spadkodawcy swobodę w rozdysponowaniu majątku. Może on wskazać, kto dziedziczy i w jakiej części.

Taki dokument może całkowicie zmienić porządek ustawowy, także na rzecz osób niespokrewnionych czy organizacji.

Choć przepisy wskazują kolejność przy braku dokumentu, pierwszeństwo ma wola spadkodawcy. Można powołać tylko jedną osobę z rodzeństwa albo pominąć rodzinę i wskazać inne osoby.

Kiedy ostatnia wola wyłącza dziedziczenie ustawowe?

Gdy dokument ostatniej woli jest ważny, to on decyduje o podziale majątku. Spadkodawca może wybrać dowolne osoby, określić udziały, a także wprowadzić zapisy zwykłe, zapisy windykacyjne czy polecenia.

Może też w każdej chwili zmienić lub odwołać swoją decyzję. Jedynym ograniczeniem jest prawo do zachowku, które nie obejmuje rodzeństwa.

Co zrobić, gdy nie jesteś uwzględniony w ostatniej woli rodzeństwa?

Jeśli nie zostałeś wskazany w dokumencie i nie spełniasz warunków do dziedziczenia ustawowego (np. zmarły miał dzieci, małżonka lub żyjących rodziców), nie otrzymasz spadku. Jedyną możliwością jest podważenie ważności dokumentu, np. z powodu braku świadomości zmarłego, przymusu lub błędów formalnych.

Rodzeństwo nie ma prawa do zachowku. Zachowek przysługuje tylko zstępnym, małżonkowi i rodzicom spadkodawcy, którzy by dziedziczyli z ustawy, a zostali pominięci lub dostali za mało. Jeśli dokument cię pomija, nie możesz żądać zachowku.

W takiej sytuacji warto porozmawiać z prawnikiem i sprawdzić, czy są podstawy do kwestionowania dokumentu.

Zachowek to ochrona dla najbliższych, by nie zostali całkiem pozbawieni udziału w majątku przez decyzje spadkodawcy. Kodeks cywilny dokładnie wskazuje, komu przysługuje zachowek: dzieciom, wnukom, małżonkowi oraz rodzicom, którzy dziedziczyliby z ustawy. Rodzeństwo nie należy do tej grupy.

Zgodnie z art. 991 k.c. wysokość zachowku wynosi:

• 2/3 wartości udziału ustawowego – gdy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy lub jest małoletni,
• 1/2 wartości udziału ustawowego – w pozostałych przypadkach.

Bracia i siostry nie mają prawa do zachowku, nawet jeśli zostali pominięci w dokumencie ostatniej woli.

Spadek to majątek i długi. Kto przyjmuje spadek po bracie lub siostrze, odpowiada też za jego zobowiązania. To może mieć duże skutki finansowe, zwłaszcza gdy długi są wysokie.

Prawo daje trzy możliwości:

• przyjęcie proste – pełna odpowiedzialność również własnym majątkiem,
• przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza – odpowiedzialność tylko do wartości aktywów spadku,
• odrzucenie spadku – brak odpowiedzialności.

Czy spadek po bracie lub siostrze obejmuje przejęcie jego długów?

Tak. Zasadą jest, że spadkobiercy odpowiadają za długi zmarłego. Aktywa spadku mogą zostać pomniejszone o zobowiązania, a przy przyjęciu prostym odpowiedzialność może sięgnąć majątku własnego spadkobiercy.

Bezpieczniejszą formą jest przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza, które ogranicza odpowiedzialność do wartości majątku spadkowego. Można też spadek odrzucić.

W jakich sytuacjach warto odrzucić spadek po rodzeństwie?

Odrzucenie warto rozważyć, gdy długi są wyższe niż majątek. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu składa się w ciągu 6 miesięcy od dnia, gdy spadkobierca dowiedział się, że jest powołany do spadku.

Brak oświadczenia w terminie oznacza przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza. To lepsze niż przyjęcie proste, ale przy dużej przewadze długów zwykle najrozsądniej spadek odrzucić. Jeśli wszyscy uprawnieni odrzucą, spadek przechodzi na gminę lub Skarb Państwa.

Aby móc zarządzać odziedziczonym majątkiem, trzeba potwierdzić swoje prawa. Sama możliwość dziedziczenia z ustawy lub z dokumentu ostatniej woli nie wystarczy. Potrzebne są odpowiednie czynności przed sądem albo u notariusza.

Sprawę można zakończyć:

• u notariusza – jeśli wszyscy spadkobiercy są zgodni co do osób i udziałów,
• w sądzie – gdy są spory lub nie można zebrać wszystkich.

Stwierdzenie nabycia spadku – jak przebiega postępowanie?

Najpierw trzeba uzyskać potwierdzenie, kto dziedziczy i w jakich częściach. Są dwie drogi:

• akt poświadczenia dziedziczenia u notariusza – gdy panuje zgoda między spadkobiercami,
• postanowienie sądu rejonowego – gdy jest spór lub brak pełnej zgodności.

Oba dokumenty mają taką samą moc prawną i pozwalają przejść do kolejnego etapu.

Procedura podziału majątku po bracie lub siostrze

Po stwierdzeniu nabycia następuje dział spadku, czyli podział konkretnych składników majątku (np. mieszkania, auta, oszczędności). Możliwe są dwa rozwiązania:

• zgodny dział spadku – umowa między spadkobiercami; jeśli w składzie jest nieruchomość, konieczny jest akt notarialny,
• sądowy dział spadku – gdy brak porozumienia; sąd ustala komu co przypada.

Przejęcie majątku może wiązać się z podatkiem. Wysokość obciążeń i zwolnienia zależą od pokrewieństwa i wartości spadku.

Ustawa o podatku od spadków i darowizn dzieli nabywców na grupy podatkowe. Rodzeństwo należy do II grupy, co wpływa na kwoty wolne i stawki. Jednocześnie najbliżsi (w tym rodzeństwo) mogą skorzystać z pełnego zwolnienia po zgłoszeniu nabycia w terminie.

Jakie są stawki i ulgi podatkowe dla rodzeństwa?

Wybrane zasady dla rodzeństwa:

1. Kwota wolna w II grupie (2025 r.): 27 090 zł. Do tej wartości podatku nie ma.
2. Możliwe jest całkowite zwolnienie dla najbliższych. Tzw. „grupa zerowa”, obejmuje m.in. rodzeństwo. Jeśli nabycie zostanie zgłoszone do urzędu skarbowego w ciągu 6 miesięcy na formularzu SD-Z2 (liczone od uprawomocnienia się postanowienia sądu albo rejestracji aktu notarialnego), to znajdziesz się w grupie zerowej.
3. Brak zgłoszenia w terminie. Powoduje to utratę zwolnienia i naliczenie podatku według stawek dla II grupy.

Dziedziczenie po rodzeństwie jest dość skomplikowane. Oprócz podstawowych reguł ustawowych i decyzji z dokumentu ostatniej woli, znaczenie mają także sytuacje życiowe i czynności dokonane za życia zmarłego. Poniżej kilka często spotykanych przypadków.

Warto zwrócić uwagę na:

• skutki rozwodu i separacji,
• wpływ darowizn, umów dożywocia i praw do nieruchomości (np. użytkowanie wieczyste),
• możliwości dziedziczenia przez pasierbów.