Ustalenie stosunku pracy – podstawy, kryteria oraz powództwo o ustalenie.
Umowy o dzieło, zlecenie czy B2B są często kwestionowane przez PIP w kontekście umów o pracę. Sprawdź, czy Twoja umowa nie ma charakteru pracowniczego. Z tego artykułu dowiesz się czym jest stosunek pracy, jakie są cechy charakterystyczne tego stosunku oraz czym różni się od innych umów. Przeczytasz także co to jest powództwo o ustalenie oraz jak wnosić o ustalenie stosunku pracy.
Czym jest stosunek pracy?
Zgodnie z Kodeksem pracy (dalej: KP), stosunek pracy może powstać w wyniku:
- zawarcia umowy o pracę,
- powołania,
- wyboru,
- mianowania,
- zawarcia spółdzielczej umowy o pracę.
W praktyce, stosunek pracy oznacza relację, która łączy pracownika i pracodawcę, a także określa ich prawa i obowiązki wynikające z tej relacji.
Ważne! Możesz spotkać się z informacją, że sama nazwa umowy nie świadczy o tym, jaki stosunek łączy strony i będzie to prawda. Samo nazwanie umowy ‘’umową o pracę’’ nie powoduje, że jesteś w stosunku pracy. Wynika to z tego, że każdy stosunek prawny ma swoje specyficzne cechy, którymi musi się charakteryzować, aby można go tak nazywać.
Takie stanowisko potwierdził Sąd Najwyższy.
Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 2014 r. Sygn. akt. II UK 414/13
Samo nazwanie umów – umowami o dzieło i posługiwanie się przez ich strony terminologią stosowaną przy zawieraniu umów rezultatu (o dzieło) nie decydują autonomicznie ani samodzielnie o rodzaju zawieranych zobowiązań, ale wymagają uwzględnienia i oceny prawnej rzeczywistego przedmiotu umów, w tym sposobu, okoliczności i celu ich wykonywania oraz wynagradzania[1]Legalis nr 1169260.
Kryteria ustalania stosunku pracy
Te specyficzne cechy charakterystyczne dla stosunku pracy wymienione są w art. 22 KP.
Art. 22 KP
§ 1. Przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.
§ 11. Zatrudnienie w warunkach określonych w § 1 jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy.
§ 12. Nie jest dopuszczalne zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną przy zachowaniu warunków wykonywania pracy, określonych w § 1.
Zgodnie z tym przepisem, stosunek pracy charakteryzuje przede wszystkim:
- wykonywanie pracy na rzecz pracodawcy,
- podporządkowanie, czyli wykonywanie pracy ‘’pod kierownictwem’’,
- wykonywanie pracy w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę,
- odpłatność stosunku pracy.
Wskazane powyżej cechy wynikają z przepisu, a więc są najważniejsze dla ustalenia stosunku pracy. Oprócz tego, przy ustalaniu stosunku pracy, duże znaczenie ma ocena sądów – orzeczenia wypracowały w tym zakresie dodatkowe cechy, które pozwalają na ustalenie stosunku pracy.
Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca 2024 r. Sygn. akt III USK 353/23
Do cech charakterystycznych stosunku pracy zalicza się: dobrowolność wykonywania pracy przez pracownika, osobisty charakter świadczenia tej pracy, ciągłość pracy, podporządkowanie pracownika pracodawcy, odpłatność pracy oraz ponoszenie przez pracodawcę wszelkiego ryzyka (osobowego, organizacyjnego i ekonomicznego) związanego z realizacją zobowiązania. Największe znaczenie na gruncie typologicznego odróżniania umowy o pracę przypisuje się cechom osobistego świadczenia pracy, podporządkowania pracownika oraz ryzyka pracodawcy[2]Legalis nr 3097202.
Zauważ też, że powołany przepis wprost odwołuje się do tego, że nie ważne jak umowa jest nazwana – liczy się, czy dany stosunek ma cechy charakterystyczne dla stosunku pracy.
Co nie jest stosunkiem pracy?
Skoro wiesz już, co jest stosunkiem pracy, to teraz krótko porównajmy ten stosunek z innymi, w ramach których można wykonywać jakiś rodzaj ‘’pracy’’. To, co przede wszystkim odróżnia umowę o pracę od innych umów, to podporządkowanie pracownika – pracodawcy.
Umowa zlecenia a umowa o pracę
Umowa zlecenie jest bardzo często kwestionowana w porównaniu ze stosunkiem pracy. Jest tak pewnie dlatego, że umowy te są dosyć podobne – obie zakładają staranne działanie w wykonywaniu czynności na rzecz zlecającego/pracodawcy.
W przeciwieństwie do umowy o pracę, umowa zlecenia może być nieodpłatna. Umowa zlecenia nie musi być wykonywana osobiście – może być podzlecona osobie trzeciej. Oprócz tego, zlecenie dotyczy określonej lub określonych czynności, często występuje brak pewnej stałości lub ciągłości[3]W. Muszalski, K. Walczak (red.), Kodeks pracy. Komentarz. Wyd. 14, Warszawa 2024.
Umowa o dzieło a umowa o pracę
Umowa o dzieło (oprócz braku podporządkowania) różni się od umowy o pracę także tym, że chodzi w niej o osiągnięcie bardzo konkretnego rezultatu. Z istoty umowy o dzieło wynika możność posługiwania się przy wykonywaniu dzieła podwykonawcami i ponoszenia przez wykonawcę w pełni ryzyka jego wykonania[4]W. Muszalski, K. Walczak (red.), Kodeks pracy. Komentarz. Wyd. 14, Warszawa 2024.
Umowa B2B a umowa o pracę
Umowa B2B, czyli zawierana przez osobę w ramach prowadzonej przez nią działalności gospodarczej, jest umową cywilnoprawną, tak jak umowa o dzieło czy umowa zlecenie. W umowie B2B często mieszają się cechy zlecenia i dzieła – wtedy mówimy o umowie o charakterze mieszanym.
To co najbardziej odróżnia umowę B2B od umowy o pracę, to przede wszystkim brak podporządkowania. Oprócz tego, ryzyko związane z wykonywaniem umowy B2B ponosi osoba, która ją wykonuje.
Kiedy warto dochodzić ustalenia stosunku pracy?
Warto dochodzić ustalenia stosunku pracy, jeżeli czujesz, że charakter Twojej ‘’pracy’’ wpisuje się w cechy charakterystyczne dla stosunku pracy, a przede wszystkim, jeżeli w danym stosunku występuje podporządkowanie i kierownictwo.
Częstą motywacją do dochodzenia ustalania pracy są różnego rodzaju benefity, jakie łączą się z umową o pracę, w szczególności uregulowana sytuacja związana z:
- pracą w godzinach nadliczbowych,
- urlopem wypoczynkowym,
- urlopem chorobowym,
- urlopem macierzyńskim.
Oprócz tego, pracownicy często decydują się na ustalenie stosunku pracy dopiero w momencie, kiedy wydarzy się jakaś sytuacja w jakiś sposób korzystniejsza z perspektywy pracownika np. wypadek przy pracy lub zajście w ciążę.
Co ciekawe, bardzo często motywacją do ustalenia stosunku pracy jest dopiero rozwiązanie umowy przez pracodawcę[5]P. Grzebyk. Analiza orzecznictwa sądowego w sprawach o ustalenie istnienia stosunku pracy. Zatrudnienie pracownicze a zatrudnienie cywilnoprawne. Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2015 r..
Powództwo o ustalenie stosunku pracy
Ustalenia stosunku pracy możesz dochodzić poprzez tzw. powództwo o ustalenie. Wynika ono z Kodeksu postępowania cywilnego (KPC). Jest to bardzo ogólny przepis, który umożliwia dochodzenie roszczeń w różnych sprawach (nie tylko z prawa pracy). Może on być także podstawą wniesienia pozwu w innych sprawach np. ustalenie ojcostwa.
Art. 189 KPC
Powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny.
W sprawach o ustalenie istnienia stosunku pracy właściwy jest zawsze sąd rejonowy. Jeżeli chodzi o właściwość miejscową, to możesz wybrać sąd właściwy według:
- siedziby lub miejsca zamieszkania pracodawcy,
- okręgu, w którym praca jest/ była lub miała być wykonywana,
- okręgu, w którym znajduje się zakład pracy.
Pamiętaj, że sprawy pracownicze są co do zasady zwolnione z kosztów sądowych.
Ustalenie stosunku pracy będzie wymagało udowodnienia istnienia jego charakterystycznych cech. W tym celu możesz powołać się np. na:
- wiadomości (e-maile lub SMS), które wskazują na istnienie podporządkowania służbowego np. wydawanie poleceń,
- zeznania świadków (np. współpracowników), które wykażą kierownictwo lub świadczenie pracy w określonym czasie i miejscu.
Jakich innych roszczeń warto dochodzić w powództwie o ustalenie?
Pamiętaj, że z ustaleniem stosunku pracy wiąże się wiele konsekwencji, które mogą wpłynąć na Twoją sytuację prawną. Wiele z tych konsekwencji może być pozytywne, ale musisz pamiętać, aby o nie wnieść w pozwie.
Przykładowe roszczenia jakie możesz składać wraz z pozwem o ustalenie stosunku pracy:
- zapłata zaległego wynagrodzenia,
- zapłata wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych,
- zapłata dodatków należnych osobom zatrudnionym na podstawie stosunku pracy (np. za staż pracy),
- zapłata ekwiwalentu za niewykorzystany urlop.
Rola PIP w ustalaniu stosunku pracy
Jednym z zadań Państwowej Inspekcji Pracy (PIP) jest prawo wnoszenia powództw, a za zgodą osoby zainteresowanej – uczestnictwo w postępowaniu przed sądem pracy, w sprawach o ustalenie istnienia stosunku pracy (art. 10 ust. 1 pkt 11 KP).
Jeżeli w trakcie kontroli, inspektor PIP uzna, że stosunek łączący strony nosi znamiona stosunku pracy, to może w tej sprawie wszcząć powództwo o ustalenie stosunku pracy. Pamiętaj, że nie wymaga to Twojej zgody (zgoda jest potrzebna inspektorowi tylko do uczestnictwa w postępowaniu).
Gdy podczas czynności kontrolnych w danym zakładzie pracy inspektor, analizując umowę zlecenia danego pracownika, stwierdzi, że w jej miejsce powinna zostać zawarta umowa o pracę, może w ramach wydawanych środków prawnych skierować do pracodawcy polecenia lub/i wystąpienia o zmianę podstawy prawnej świadczenia pracy.[6]https://www.pip.gov.pl/aktualnosci/czy-to-juz-etat.
Ustalenie stosunku pracy – najważniejsze wyroki sądu najwyższego.
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 września 2020 r. Sygn. akt III PZP 1/20
Inspektorowi pracy na podstawie art. 631 KPC nie przysługuje uprawnienie do wytoczenia na rzecz obywatela powództwa obejmującego żądanie ustalenia treści stosunku pracy lub sposobu ustania stosunku pracy[7]Źródło: Legalis nr 2473378.
Inspektorowi PIP przysługuje prawo do wniesienia powództwa o ustalenie istnienia stosunku pracy, ale nie przysługuje mu prawo do ustalenia treści stosunku pracy ani sposobu ustania stosunku pracy.
Treść stosunku pracy oznacza warunki świadczenia pracy, które strony ustalają w umowie.
Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 marca 2021 r. Sygn. akt II PSK 45/21
Decydujące znaczenie w definicji stosunku pracy (art. 22 § 1 KP) ma dyspozycyjność pracownika i jego podporządkowanie kierownictwu pracodawcy – podporządkowanie to pozwala na odróżnienie stosunku pracy (np. umowy o pracę) od stosunku cywilnego (np. umowy o świadczenie usług, umowy zlecenia). Obowiązek codziennego stawiania się do pracy (przebywania w miejscu pracy – np. w sklepie, w godzinach pracy – np. w godzinach otwarcia sklepu) oraz wykonywanie na bieżąco poleceń przełożonego, który codziennie kontroluje wykonanie jego poleceń osobiście albo telefonicznie, może świadczyć o wykonywaniu pracy w reżimie pracowniczego stosunku zobowiązaniowego mimo zawarcia umowy o świadczenie usług (umowy zlecenia)[8]Źródło: Legalis nr 2555561.
Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 września 2015 r. Sygn. akt I PK 156/15
Ustalenie istnienia stosunku pracy wymaga określenia przedmiotowo istotnych elementów czynności prawnej konstytuującej stosunek pracy, takich jak rodzaj pracy, miejsce pracy, wynagrodzenie i wymiar czasu pracy, a ich wskazanie jest obowiązkiem powoda, bowiem w ten sposób ujawnia się istota sprawy, która została poddana pod osąd, co do której sąd może wyrokować[9]Źródło: Lex nr 1998542.
W pozwie o ustalenie stosunku pracy powinieneś wskazać takie elementy jak:
- rodzaj pracy,
- miejsce pracy,
- wynagrodzenie,
- wymiar czasu pracy.
Są to elementy, które pozwolą sądowi ocenić, czy rzeczywiście łączy Cię stosunek pracy.
Przypisy