Zakaz konkurencji w umowie o pracę – jak wprowadzić i egzekwować?
Zakaz konkurencji w umowie o pracę ma konkretne ramy prawne, które należy wypełnić, aby był skuteczny zarówno dla pracodawcy, jak i pracownika. Z tego artykułu dowiesz się jak wprowadzić zakaz konkurencji do umowy o pracę. Przeczytasz także o tym, kiedy należy się odszkodowanie za ustanowienie zakazu konkurencji, a kiedy za jego złamanie i jak go dochodzić.
Co to jest zakaz konkurencji w umowie o pracę?
Zakaz konkurencji może być wprowadzony w umowie o pracę, na podstawie przepisów rozdziału IIa Kodeksu pracy (dalej: KP).
Art. 1011. KP
§ 1. W zakresie określonym w odrębnej umowie, pracownik nie może prowadzić działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy ani też świadczyć pracy w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie na rzecz podmiotu prowadzącego taką działalność (zakaz konkurencji).
Jak wprowadzić zakaz konkurencji w umowie o pracę?
Poniżej przedstawiam Ci warunki formalne, które muszą być spełnione, aby zakaz konkurencji był ważny i legalny.
Forma umowy
Przede wszystkim zakaz konkurencji musi być wprowadzony w formie pisemnej. Wynika to z art. 1013 KP, który wprost wskazuje, że niezachowanie formy pisemnej powoduje nieważność zakazu konkurencji.
Pamiętaj, że formę pisemną stanowi nie tylko umowa podpisana odręcznie, ale także umowa zawarta w formie elektronicznej i podpisana kwalifikowanym podpisem elektronicznym, który jest zrównany z formą pisemną na mocy przepisów Kodeksu cywilnego.
Zwróć uwagę, że zakaz konkurencji sporządzony w formie pisemnej chroni nie tylko pracodawcę, ale także pracownika, który może żądać odszkodowania za obowiązujący po ustaniu stosunku pracy zakaz konkurencji. Potwierdził to Sąd Najwyższy.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 września 2007 r., sygn. akt: II PK 13/07
Niezawarcie klauzuli konkurencyjnej jest dla pracownika korzystniejsze niż otrzymywanie odszkodowania (…) niezawarcie na piśmie umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, której warunki zostały wcześniej uzgodnione przez strony, nie daje pracownikowi, niezależnie od przyczyn takiego stanu rzeczy, podstawy do żądania odszkodowania ustalonego w projekcie tej umowy zgodnie z art. 101[2] § 1 KP jako rekompensata za powstrzymanie się od konkurowania z pracodawcą przez okres w niej wskazany.
Odrębna umowa
Teoretycznie z przepisu KP wynika wprost, że zakaz konkurencji powinien być uregulowany w odrębnej umowie, ale z praktyki wynika, że wprowadzenie go w samej umowie o pracę nie powoduje automatycznie, że zakaz taki będzie nieważny. Legalność wprowadzenia zakazu konkurencji będzie musiała być zbadana każdorazowo przez sąd.
Jeżeli zakaz konkurencji ma być wpisany w umowie o pracę, to powinien być sformułowany wyraźnie i odrębnie względem innych zapisów tej umowy[1]W. Muszalski, K. Walczak (red.), Kodeks pracy. Komentarz. Wyd. 14, Warszawa 2024. Takie stanowisko też potwierdza Sąd Najwyższy.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2018 r., Sygn. akt: I PK 182/17
Określenie zakresu zakazu konkurencji powinno być skonkretyzowane i nie może ograniczać się do powołania w umowie ogólnej formuły ustawowej albo do odwołania się ogólnie do przedmiotu działalności pracodawcy.
Odszkodowanie za zakaz konkurencji
Zakaz konkurencji w trakcie trwania umowy o pracę
KP nie przewiduje odszkodowania za ustanowienie zakazu konkurencji, jeżeli obowiązuje on tylko w trakcie trwania stosunku pracy u danego pracodawcy. Pracownik nie ma więc podstawy do żądania takiego odszkodowania przed sądem.
Z drugiej strony, KP nie zabrania, aby takie odszkodowanie było wprowadzone dobrowolnie przez pracodawcę. Niestety w tym zakresie nie ma jednolitego stanowiska i sądy rozstrzygają różnie w różnych sprawach – poniżej przykłady.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 października 2002 r., Sygn. akt: I PKN 560/01
Umowa o zakazie konkurencji w czasie trwania stosunku pracy może być odpłatna.
Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 2022 r., Sygn. akt: I PSK 255/21
Odszkodowanie przysługujące pracownikowi na podstawie umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy ma rekompensować pracownikowi (byłemu pracownikowi) niedogodności związane z istotnym ograniczeniem swobody wyboru nowego miejsca pracy lub rodzaju samodzielnej działalności gospodarczej. Ten cel umowy nie byłby realizowany w przypadku wypłacania odszkodowania w czasie kontynuowanego zatrudnienia u tego samego pracodawcy.
Zakaz konkurencji po ustaniu stosunku pracy
Wprowadzenie zakazu konkurencji po rozwiązaniu umowy o pracę jest możliwe, jeżeli pracownik ma dostęp do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę (art. 1012 KP).
O tym, że pracownik ma dostęp do takich informacji, decyduje pracodawca – to pracodawca powinien przewidzieć, czy wykorzystanie nabytej przez pracownika wiedzy mogłoby narazić go na straty przy podjęciu przez pracownika działalności konkurencyjnej[2]A. Sobczyk (red.), Kodeks pracy. Komentarz. Wyd. 6, Warszawa 2023.
W przypadku ustanowienia zakazu konkurencji po rozwiązaniu umowy o pracę, pracownikowi należy się odszkodowanie, a pracodawca zobowiązany jest je wypłacić, zgodnie z KP.
Art. 1012 KP
W umowie określa się także okres obowiązywania zakazu konkurencji oraz wysokość odszkodowania należnego pracownikowi od pracodawcy, z zastrzeżeniem przepisów § 2 i 3.
Jak wyliczyć odszkodowanie za zakaz konkurencji?
Kodeks pracy określa minimalną wysokość odszkodowania, jaka należy się pracownikowi za ustanowienie zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy. Odszkodowanie nie może być niższe od 25% wynagrodzenia otrzymanego przez pracownika przed ustaniem stosunku pracy przez okres odpowiadający okresowi obowiązywania zakazu konkurencji (art. 1012 KP). Poniżej przykład, dla lepszego zrozumienia.
Jesteś zatrudniony w firmie od 3 lat. W umowie o pracę masz wpisany zakaz konkurencji, który obowiązuje 2 lata po zakończeniu umowy. Postanowiłeś rozwiązać umowę o pracę i wiesz, że należy Ci się odszkodowanie za zakaz konkurencji. W tym przypadku minimalne odszkodowanie, jakie Ci przysługuje, będzie wynosiło 25% tego, ile łącznie zarobiłeś przez ostatnie 2 lata pracy w firmie.
Sytuacja komplikuje się, kiedy okres zatrudnienia pracownika u pracodawcy jest krótszy niż okres obowiązywania zakazu konkurencji. W takim przypadku bezpiecznym rozwiązaniem jest obliczenie średniego wynagrodzenia miesięcznego z całego okresu pracy pracownika i pomnożenie go przez 25%, a następnie przez liczbę miesięcy, przez które ma obowiązywać zakaz[3]W. Muszalski, K. Walczak (red.), Kodeks pracy. Komentarz. Wyd. 14, Warszawa 2024.
Pamiętaj, że 25% stanowi wartość minimalną, a więc nic nie stoi na przeszkodzie, aby odszkodowanie stanowiło wyższy procent wynagrodzenia pracownika.
Jak długo może obowiązywać zakaz konkurencji?
Kodeks pracy nie precyzuje wprost, jak długo może trwać zakaz konkurencji. Pewnym jest, że nie może on być ustanowiony na czas nieokreślony, ponieważ uniemożliwiłoby to określenie wysokości odszkodowania, które uzależnione jest od długości trwania zakazu konkurencji.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 października 2003 r. Sygn. akt: I PK 453/02
Określenie w umowie o zakazie działalności konkurencyjnej po ustaniu stosunku pracy czasu (okresu) jego trwania należy do koniecznych postanowień tej umowy. W razie pominięcia tego postanowienia nie dochodzi do ustanowienia zakazu.
W praktyce, jeżeli w umowie nie znajdzie się zapis o tym jak długo obowiązuje zakaz konkurencji po ustaniu umowy o pracę, to taki zakaz będzie nieważny.
To, czy zakaz jest ustanowiony na odpowiedni okres po ustaniu umowy, będzie należało do oceny sądu. Oczywiście zakaz nie może być tak długi, że znacznie utrudnia pracownikowi podjęcie dalszego zatrudnienia. Termin trwania zakazu konkurencji będzie też zależał od specyfiki branży, a przede wszystkim rodzaju informacji, do jakich pracownik miał dostęp, a jakie próbuje chronić pracodawca.
Naruszenie zakazu konkurencji
Naruszenie zakazu konkurencji może się wiązać z różnego rodzaju konsekwencjami. Przede wszystkim mogą być one różne w zależności od tego, czy zakaz konkurencji obowiązuje w okresie trwania stosunku pracy, czy po jego ustaniu.
Kara porządkowa
Naruszenie zakazu konkurencji w trakcie trwania umowy o pracę może stanowić naruszenie podstawowych obowiązków pracownika i skutkować nałożeniem przez pracodawcę kary porządkowej np. upomnienia lub nagany.
Więcej o karach porządkowych przeczytasz w artykule poświęconym karom porządkowym.
Rozwiązanie umowy o pracę
Złamanie zakazu konkurencji może też spowodować wypowiedzenie umowy o pracę przez pracodawcę. Niejednoznaczne jest to, czy pracodawca może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia, w przypadku naruszenia zakazu konkurencji przez pracownika, więc raczej nie sugerowałbym stosowania tej formy rozwiązania umowy.
Odszkodowanie
Pracodawca może dochodzić od pracownika odszkodowania z tytułu złamania zakazu konkurencji, jeżeli przez to złamanie pracodawca doznał szkody.
Jak dochodzić odszkodowania za złamanie zakazu konkurencji?
Złamanie zakazu konkurencji w trakcie trwania umowy o pracę
Za złamanie zakazu konkurencji obowiązującego w czasie obowiązywania stosunku pracy, pracownik ponosi odpowiedzialność materialną, na podstawie działu V KP.
Art. 114 KP
Pracownik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swej winy wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi odpowiedzialność materialną według zasad określonych w przepisach niniejszego rozdziału.
Obowiązek udowodnienia złamania zakazu konkurencji przez pracownika oraz wysokości powstałej szkody spoczywa na pracodawcy (art. 116 KP).
KP ogranicza możliwość dochodzenia odszkodowania, jeżeli pracownik złamał zakaz konkurencji nieumyślnie – wtedy dochodzona przez pracodawcę kwota nie może przewyższać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody. Jeżeli zakaz został złamany umyślnie, to pracodawca może żądać naprawienia szkody w pełnej wysokości.
Złamanie zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy
Za złamanie zakazu konkurencji po rozwiązaniu stosunku pracy, pracodawca może dochodzić naprawienia szkody na podstawie Kodeksu cywilnego.
W tym przypadku nie istnieją ograniczenia kwotowe, które wynikają z Kodeksu pracy.
Art. 471 KC
Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Najczęściej zadawane pytania (FAQ)
Przypisy