Prawo pierwokupu i pierwszeństwa nabycia udziałów
Tak zwane „wrogie przejęcie” to z pewnością jeden z terminów z zakresu prawa spółek, który niejednemu przedsiębiorcy spędza sen z powiek. Obawa przed utratą kontroli na spółką (a co za tym idzie np. utrata prawa do dywidendy) jest czymś, przed czym wszyscy przedsiębiorcy chcą się uchronić. W tym celu do KSH wprowadzono możliwość zastrzeżenia prawa pierwokupu lub pierwszeństwa nabycia udziałów czy akcji. Kiedy w spółce warto stosować prawo pierwokupu a prawo pierwszeństwa nabycia udziałów?
Pierwokup a pierwszeństwo nabycia: charakterystyka
Nie ulega wątpliwości, że prawo pierwokupu a prawo pierwszeństwa to dwa odrębne rozwiązania prawne. Często te dwa rozwiązania są ze sobą mylone, zatem na samym początku warto przybliżyć ich charakterystykę , a także podobieństwa i różnice.
Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego (KC), prawo pierwokupu stanowi uprawnienie wynikające z obowiązujących regulacji prawnych lub umowy, którego istotą jest zastrzeżenie dla jednej ze stron pierwszeństwa w zakupie określonej rzeczy w sytuacji, gdy druga strona zdecyduje się na jej zbycie na rzecz osoby trzeciej. Warto zaznaczyć, że pierwokup dotyczy wyłącznie umowy sprzedaży.
Z kolei w przypadku prawa pierwszeństwa nabycia udziałów, umowa spółki powinna zawierać klauzule obecnie uczestniczącym w spółce wspólnikom lub innym podmiotom uprawnienie do pierwszeństwa w nabyciu udziałów, które są przeznaczone do zbycia. W praktyce oznacza to, że wspólnik, mający zamiar zbyć swoje udziały, ma obowiązek pierwotnie zaoferować je pozostałym wspólnikom lub innym osobom, którym przyznano to uprawnienie.
Dopiero w sytuacji, gdy osoby z pierwszeństwem nie skorzystają z tego uprawnienia, wspólnik ma możliwość zbycia udziałów na rzecz wybranego przez siebie podmiotu, z zachowaniem warunków, jakie zostały przedstawione osobom posiadającym pierwszeństwo. Oczywiście osoby uprawnione do pierwszeństwa mogą skorzystać z tego prawa, zgłaszając swoją intencję nabycia udziałów poprzez złożenie oferty zakupu.
Prawo pierwszeństwa i pierwokupu – podobieństwa i różnice
Przede wszystkim podstawową różnicę między prawem pierwokupu a prawem objęcia udziałów jest to, że prawo pierwszeństwa nabycia udziałów jest co do zasady pojęciem szerszym od prawa pierwokupu [1]B. Turecka, Prawo pierwszeństwa i prawo pierwokupu praw udziałowych w spółce kapitałowej, PPH 2015, nr 3, s. 48-53.. Z drugiej strony prawo pierwszeństwa zazwyczaj będzie bardziej elastyczne od prawa pierwokupu.
Różnic jest natomiast znacznie więcej – wybrane (najistotniejsze) prezentuję w tabeli poniżej:
| Prawo pierwokupu | Prawo pierwszeństwa |
|---|---|
| – dotyczy tylko umów sprzedaży | – dotyczy nie tylko umów sprzedaży, ale także umowy darowizny, przejęcia udziałów |
| – uregulowanie głównie w ustawie (Kodeks cywilny) | – uregulowane głównie w umowie spółki |
| – realizacja prawa następuje po zawarciu umowy sprzedaży (warunkowa umowa sprzedaży) | – realizacja prawa następuje przed zawarciem umowy sprzedaży |
| – uprawnienie prawnokształtujące, na które zbywca nie ma wpływu | – roszczenie – uprawniony może dochodzić jego realizacji np. w drodze powództwa cywilnego |
| – uprawniony nie ma wpływu na treść i warunki umowy – tylko wstępuje w rolę kupującego | – uprawniony może negocjować treść umowy |
Jeżeli chodzi natomiast o podobieństwa, to kluczowe jest, że obie te instytucje mają zabezpieczać prawo wspólników przed utratą kontroli nad spółką i mogą być realnym instrumentem ochrony np. przed wrogim przejęciem. Drugim podobieństwem jest natomiast, że te czynności prawne (zarówno pierwokup, jak i pierwszeństwo nabycia udziałów) nie dzieją się automatycznie. Wymagają natomiast złożenia przez uprawnione podmioty odpowiednich oświadczeń w stosownej formie. Brak tychże może przesądzić o skutecznym nabyciu czy objęciu udziałów przez podmiot trzeci (i np. w efekcie przejęciu spółki).
Potrzebujesz pomocy w Twojej sprawie?
Zapoznaj się z ofertą obsługi prawnej przedsiębiorców.
W jaki sposób wykonuje się prawo pierwokupu i pierwszeństwa nabycia? Forma czynności prawnej.
Tak jak wspomniałem powyżej, zastosowanie zarówno prawa pierwszeństwa, jak i prawa pierwokupu, wymaga złożenia stosownych oświadczeń przez podmioty uprawnione. Zgodnie z art. 597 KC, jeżeli zawarcie umowy sprzedaży rzeczy, której dotyczy prawo pierwokupu, wymaga zachowania szczególnej formy, oświadczenie o wykonaniu prawa pierwokupu powinno być złożone w tej samej formie.
Kodeks spółek handlowych (KSH) w wielu przypadkach wymaga aby samo zawarcie umowy spółki oraz późniejsze czynności prawne zbycia udziałów zostały sporządzone w odpowiedniej formie. Przykładowo, w przypadku najbardziej popularnej spółki- sp. z o.o, jest to forma aktu notarialnego (zawarcie umowy) oraz forma pisemna z podpisem notarialnie poświadczonym (zbycie udziałów). W praktyce zatem na formę oświadczenia o pierwokupie lub skorzystania z pierwszeństwa wpływ będzie miała forma, w której została zawarta umowa zbycia udziałów.
Przykładowo, w przypadku wykonania pierwokupu w kontekście zbycia udziałów w spółce z o.o., konieczne jest złożenie oświadczenia o skorzystaniu z prawa w formie pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym. Oświadczenie powinno być przesłane zbywcy udziałów w spółce w ciągu tygodnia od otrzymania zawiadomienia o sprzedaży (o ile nie ustalono inaczej). Zgodnie z orzecznictwem, w takiej sytuacji uprawniony do pierwokupu „wstępuje” w miejsce podmiotu, który zawarł umowę ze zbywcą [2]wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego siedziba w Gliwicach z 18 kwietnia 2018 roku, I SA/Gl 139/18
Podobnie jak prawo pierwokupu, prawo pierwszeństwa nabycia udziałów odbywa się poprzez złożenie oświadczenia woli o odpowiedniej formie. Zbywca powinien zaoferować udziały wspólnikom, a oni mogą złożyć ofertę ich nabycia lub zrzec się prawa. Przepisy nie zawierają tutaj uregulowań szczególnych, dlatego warto procedurę pierwszeństwa nabycia udziałów szczegółowo uregulować w umowie spółki. Warto również wskazać, że uprawnieni z tytułu prawa pierwszeństwa nabycia udziału dopiero po złożeniu oświadczenia woli muszą wynegocjować i zawrzeć ze zbywcą stosowną umowę (nie są związani ustaleniami kontraktowymi między zbywcą a nabywcą udziałów, jak ma to miejsce w przypadku umowy pierwokupu).
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z dnia 18 kwietnia 2018 r., I SA/Gl 139/18
Prawo pierwszeństwa nabycia udziałów co do zasady sprowadza się do tego, że wspólnik zamierzający zbyć udziały zobligowany jest do zaoferowania udziałów najpierw wszystkim pozostałym wspólnikom lub przynajmniej niektórym spośród nich. Jeżeli pozostali wspólnicy nie skorzystają z przyznanego im uprawnienia, wspólnik może dokonać rozporządzenia udziałami na rzecz wybranego przez siebie podmiotu, na takich samych warunkach, jakie zaoferował pozostałym w spółce wspólnikom. Natomiast przy pierwokupie dotychczasowy wspólnik zawiera z potencjalnym nabywcą udziałów warunkową umowę sprzedaży, a uprawnieni z prawa pierwokupu wspólnicy mogą złożyć oświadczenie, że korzystają z przysługującego im prawa pierwokupu. W przypadku prawa pierwszeństwa, jeżeli uprawniony wspólnik oświadczy, że zamierza nabyć udziały oferowane przez wspólnika, konieczne jest zawarcie między nimi stosownej umowy. Przy pierwokupie, jeżeli uprawnieni z prawa pierwokupu wspólnicy złożą oświadczenie, że korzystają z przysługującego im prawa pierwokupu, dochodzi do skutku między zobowiązanym (dotychczasowym wspólnikiem) a uprawnionym umowa sprzedaży tej samej treści, co umowa zawarta przez zobowiązanego z osobą trzecią. Wreszcie pierwszeństwo nabycia udziałów przez pozostałych wspólników jest zastrzegane na wypadek zbycia udziałów bez względu na tytuł prawny zbycia, a wykonanie prawa pierwokupu zakłada zawarcie umowy sprzedaż.
W jakich sytuacjach warto stosować prawo pierwokupu i prawo pierwszeństwa?
Zarówno prawo pierwokupu, jak i prawo pierwszeństwa warto stosować, jeżeli w spółce funkcjonuje kilku wspólników, którzy w toku prowadzenia działalności mogą chcieć dokonywać operacji na udziałach (mam tutaj na myśli nie tylko zbycie udziałów, ale także i operacje mające na celu podwyższenie kapitału zakładowego).
Przede wszystkim warto te konstrukcje zawrzeć w umowie spółki już na samym początku jej istnienia. Nie ulega wątpliwości, że tych konstrukcji niestety nie można zawrzeć w umowie spółki zawartej przez system S24, dlatego też pierwokup lub pierwszeństwo nabycia udziałów będą musiały zostać wprowadzone do umowy spółki na podstawie aktu notarialnego. W przypadku spółek początkowo zarejestrowanych przez S24 nie ma przeszkód, żeby umowa spółki zawarta elektronicznie została zmieniona w uchwale podjętej w formie aktu notarialnego.
Na marginesie tylko należy wspomnieć, że oprócz prawa pierwokupu i pierwszeństwa nabycia udziałów, warto w umowie zawrzeć także inną konstrukcję mającą na celu ochronę praw wspólników – mianowicie uzależnienie zbycia udziału od zgody spółki.
Konsekwencje naruszenia prawa pierwokupu i pierwszeństwa
Co jeżeli wspólnik sprzeda lub daruje udziały w spółce pomimo braku zgody czy poinformowania uprawnionych do pierwszeństwa nabycia? W tym zakresie przepisy dot. prawa pierwokupu i pierwszeństwa nabycia udziałów również przewidują różne konsekwencje prawne. W tym kontekście nie warto jednak opierać się wyłącznie na brzmieniu ustaw czy umowy spółki, trzeba również wziąć pod uwagę bogate orzecznictwo i głosy komentatorów.
W przypadku naruszenia prawa pierwokupu, naruszyciel ponosi względem osób uprawnionych odpowiedzialność odszkodowawczą. Oznacza to, że jest odpowiedzialny całym swoim majątkiem osobistym za wynikłą z naruszenia prawa pierwokupu szkodę. Podstawa prawna opiera się na art. 599 § 1 KC.
Natomiast w przypadku naruszenia prawa pierwszeństwa, które winno być uregulowane w umowie, odpowiedzialność odszkodowawczą należy wywodzić z art. 471 KC w związku z art. 2 KSH.
W przypadku prawa pierwszeństwa nabycia udziałów, naruszenie tego uprawnienia będzie wiązało się z bezskutecznością względną czynności prawnej, w rozumieniu art. 59 KC. Istnieją co prawda różne poglądy w tym kontekście, ale za koncepcją bezskuteczności opowiedział się m.in. Sąd Najwyższy [3]Wyrok SN z 29.11.2001 r., V CKN 536/00, LEX nr 52637., oraz wielu komentatorów [4]J. Górecki, Umowne (statutowe) pierwszeństwo nabycia, Rejent 2009, nr 2, s. 52. W efekcie taki wspólnik nie będzie mógł być wpisany do księgi udziałów, a co za tym idzie będzie pozbawiony uprawnień korporacyjnych (np. prawa do dywidendy).
Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 29 listopada 2001 r., V CKN 536/00
1. Dopuszczalne jest stosowanie art. 59 KC w sytuacji bezwarunkowej umowy sprzedaży zawartej z pominięciem prawa pierwokupu przysługującego osobie trzeciej, o którym strony wiedziały. Skoro sankcje określone w art. 59 KC odnoszą się do wypadków sprzedaży bezwarunkowej, dochodzenie ochrony przysługującego uprawnienia na podstawie tego przepisu nie pozostaje w żadnej zależności od sposobu i terminu wykonania uprawnienia wynikającego z prawa pierwokupu, które to okoliczności mają znaczenie dla skorzystania z prawa pierwokupu jedynie w razie sporządzenia warunkowej umowy sprzedaży.
2. Uzasadnione jest odpowiednie stosowanie art. 59 KC do umowy zbycia udziału w spółce z o.o. zawartej bezwarunkowo, mimo zastrzeżonego dla wspólników prawa pierwszeństwa nabycia udziału, jeżeli o uprawnieniu tym obie strony umowy wiedziały.
3. W świetle postanowień art. 59 KC świadomość stron umowy o istnieniu przysługującego osobie trzeciej prawa musi być oceniana w kontekście okoliczności sprawy przy przyjęciu obiektywnego miernika oceny tych okoliczności.
Podsumowanie
Prawnicy zajmujący się prawem kontraktowym często mówią, że umowy tworzy się na złe czasy. Dotyczy to nie tylko umów handlowych z kontrahentami np. umowy o dostawę, ale może dotyczyć się także umowy spółki prawa handlowego. W wielu przypadkach w umowie spółki warto dodać dodatkowe postanowienia dotyczące właśnie prawa pierwokupu czy prawa pierwszeństwa nabycia udziałów. Może to znacząco polepszyć kontrolę wspólników nad spółką – zwłaszcza, jeżeli w spółce uczestniczy więcej niż jeden udziałowiec.
Zarówno zastrzeżenie prawa pierwokupu oraz prawa pierwszeństwa, jak i wykonanie uprawnień z tego tytułu wymaga podjęcia czynności prawnych, w których mogę Ciebie wesprzeć. W tym celu zachęcam do kontaktu ze mną, a także podzielenia się uwagami z lektury niniejszego artykułu w sekcji komentarzy.
Przypisy