Oświadczenia i zapewnienia w umowie sprzedaży udziałów
W procesie transakcji sprzedaży udziałów, ważne znaczenie mają oświadczenia i zapewnienia – klauzule umowne, które przedstawiają stan prawny i ekonomiczny przedsiębiorstwa. Te klauzule, choć nie są szczegółowo uregulowane w polskim prawie, stanowią istotne narzędzia w procesie zarządzania ryzykiem transakcyjnym. W tym artykule przybliżam tematykę oświadczeń i zapewnień, tłumacząc ich rolę i wpływ na procesy decyzyjne w ramach fuzji i przejęć. Omówiona zostaje również kwestia klauzuli odszkodowawczej 'idemnify and hold harmless’, która oferuje dodatkową warstwę ochrony umownej i wiele innych kwestii. Zapraszam do lektury.
Skąd w polskim prawie oświadczenia i zapewnienia?
W ciągu ostatnich lat pojawiło się wiele problemów prawnych, ponieważ polskie prawo stało się bardziej otwarte na wpływy międzynarodowe, szczególnie po przystąpieniu do Unii Europejskiej. Zagraniczne firmy często stosują standardowe klauzule umowne zaczerpnięte z systemów prawnych swoich krajów, zwłaszcza z prawa zwyczajowego. Zazwyczaj uzasadniają te praktyki brakiem ochrony w polskim prawie umów. W rzeczywistości mają prawo stosować standardowe klauzule umowne, do których są przyzwyczajeni, aby chronić swoje najlepsze interesy ze względu na wolność umów[1]Helena Gardocka, Andrzej Szlęzak „Representations and warranties w umowach poddanych polskiemu prawu”.
Jednakże często uważamy za problematyczne po prostu przenoszenie tych klauzul bez ryzyka niezgodności z polskim prawem. Ta sama klauzula może być rozumiana inaczej w każdym systemie prawnym, zwłaszcza w przypadku fundamentalnych różnic między prawem zwyczajowym (common law) a prawem kontynentalnym. Mimo to wiele postanowień stosowanych w umowach, nawet tych nieznanych polskiemu prawu, może służyć jako wytyczne w procesie interpretowania intencji stron. Adopcja klauzul z prawa obcego powinna zdecydowanie być oceniana w każdym indywidualnym przypadku.
Oświadczenia i zapewnienia w umowie – co oznaczają?
Jedną z najczęściej stosowanych klauzul, które mają swoje korzenie w prawie zwyczajowym, są oświadczenia i zapewnienia (ang. representatzons and warranties). Każda umowa zawiera oświadczenia i zapewnienia, które są w zasadzie podstawowymi sprawami lub faktami, które są przedstawiane w warunkach umowy.
Oświadczenie jest definiowane jako relacja lub stwierdzenie faktów, zarzutów lub argumentów. Oświadczenia prezentują wszystko, od przeszłości do obecnego stanu. W szczególności Black’s Law Dictionary definiuje oświadczenie jako „prezentację faktu — zarówno słowami, jak i zachowaniem — mającą na celu skłonienie kogoś do działania, szczególnie do zawarcia umowy”.
Zapewnienie zwykle przenosi się z teraźniejszości w przyszłość. Przedmiot umowy jest zapewniany jako wolny od wad, a firma zgadza się wziąć odpowiedzialność za wszelkie wady przez określony czas w przyszłości. Gdy umowa używa terminów „oświadczenia” i „zapewniania” razem, łączą one przeszłość, teraźniejszość i przyszłość w warunkach umowy. Oświadczenia i zapewnienia to pewność, którą jedna strona daje drugiej stronie w umowie. Tą pewność dają stwierdzenia, na których strona może polegać jako na zgodnych z faktami[2]http://www.allbusiness.com/what-are-representations-and-warranties-in-a-contract-787-1.html.
Potrzebujesz pomocy w Twojej sprawie?
Zapoznaj się z ofertą obsługi prawnej przedsiębiorców.
Czy się różni oświadczenie od zapewnienia?
Podczas gdy oświadczenie jest tylko deklaracją wiedzy i może zostać udowodnione jako fałszywe w formie nieprawdziwego przedstawienia, zapewnienie powinno być traktowana jako zagwarantowanie istnienia określonego stanu.
Ważne jest podkreślenie, że na odpowiedzialność dłużnika nie wpływa przyczyna różnic w stanie przedstawionym i wiedzy dłużnika. Zazwyczaj narusza on umowę pomimo tych okoliczności. Dlatego odpowiedzialność dłużnika jest prawie absolutna i nie jest określona przez obowiązek zachowania staranności.
Zapewnienie, które może być utożsamiane z gwarancją, jest instytucją prawa umów. W common law zapewnienie tworzy odpowiedzialność za szkody w przypadku, gdy stan przedstawiony jest inny niż rzeczywisty.
Wraz z klauzulą gwarancyjną bardzo często w umowie zawiera się klauzulę odszkodowawczą. Klauzula odszkodowawcza jest zbliżona do ubezpieczenia, ponieważ definiuje sytuacje, w których strona jest odpowiedzialna za szkodę. W tym przypadku odpowiedzialność dłużnika jest szczegółowo uregulowana i nie pozostawia miejsca na interpretację. Często określa kwotę pieniędzy, którą dłużnik jest zobowiązany zapłacić za naruszenie zapewnienia. Celem zawarcia klauzuli odszkodowawczej w umowie jest umożliwienie stronie wyboru między dwoma roszczeniami – ex contractu i klauzulą odszkodowawczą.
Oświadczenia i zapewnienia w fuzjach i przejęciach
W niniejszym artykule chciałbym skupić się na oświadczeniach i zapewnieniach w odniesieniu do transakcji fuzji i przejęć. Gdy oferent chce nabyć firmę, powinien znać jej ogólny stan, w szczególności poziom dochodów, przychodów, zadłużenia, wskaźnik zatrudnienia, prawa własności intelektualnej, status prawny firmy itp.
Oczywiście istnieją pewne sposoby uzyskania tych informacji (np. due diligence), ale prawie nigdy nasza wiedza o stanie firmy nie będzie tak pełna i kompletna jak sprzedającego. Aby zapobiec negatywnym skutkom przejęcia, nabywca musi szukać dodatkowej ochrony umownej. Oświadczenia i zapewnienia są powszechnie stosowane w sposób, który pozwala stronie kontrolować poziom ryzyka transakcji.
Jednak na gruncie prawa polskiego te klauzule nie są szczegółowo uregulowane, dlatego zdecydowanie zaleca się wyraźne wskazanie w umowie konsekwencji naruszenia oświadczeń i zapewnień umownych. W przeciwnym razie ryzykujemy pozostawienie interpretacji sądowi, co nie jest zalecane.
Umowy zawierające oświadczenia i zapewnienia zwykle regulują, w jaki sposób powinien zachować się dłużnik gdy stan zapewniony w umowie jest inny niż rzeczywisty. Często stwierdza się w nich, że jedna strona powinna zrekompensować drugiej stratę spowodowaną stanem innym niż przedstawiony. Klauzula odszkodowawcza idemnify and hold harmless („zobowiąż do odszkodowania i zwolnij od odpowiedzialności”) zapewnia również ochronę przed roszczeniami osób trzecich[3]Helena Gardocka, Andrzej Szlęzak „Representations and warranties w umowach poddanych polskiemu prawu”.
Podstawowa wersja klauzuli odszkodowawczej wymaga od jednej strony zapłacenia drugiej określonej kwoty pieniędzy w przypadku poniesienia pewnych wydatków. Z perspektywy kupującego oświadczenia i zapewnienia gwarantują rekompensatę za ryzyko podjęte w procesie nabycia firmy. Jest mu przyznawany pewien rodzaj „ubezpieczenia” w określonych okolicznościach.
Kompensacja może przybrać formę odszkodowania, co tworzy uproszczone porównanie do klauzuli kary umownej. Ponadto kupujący może szukać wsparcia ze strony sprzedającego w rozwiązywaniu problemów w kupionej firmie przez okres trwania gwarancji. Ponieważ sprzedający jest świadomy potencjalnej odpowiedzialności, motywuje go to do wypełniania zobowiązań.
Podstawowa wersja klauzuli odszkodowawczej wymaga od jednej strony zapłacenia drugiej określonej kwoty pieniędzy w przypadku poniesienia pewnych wydatków. Z perspektywy kupującego oświadczenia i zapewnienia gwarantują rekompensatę za ryzyko podjęte w procesie nabycia firmy. Jest mu przyznawany pewien rodzaj „ubezpieczenia” w określonych okolicznościach.
Dlaczego stosować oświadczenia i zapewnienia?
Istnieje wyraźny ekonomiczny powód do stosowania oświadczeń i gwarancji. Aby otrzymać odszkodowanie, jedna ze stron musi udowodnić błędne zapewnienie, dlatego jest to znacznie szybsze niż prowadzenie sprawy przed sądem. Współpraca między stronami umowy zwiększa szanse na pomyślne przeprowadzenie transakcji. Fuzje i przejęcia wiążą się z wysokim ryzykiem generowania dodatkowych kosztów, dlatego zaleca się ustalenie limitu odpowiedzialności w przypadku negatywnego wyniku. Oświadczenia i gwarancje mogą być źródłem dochodu dla nabywcy za każdym razem, gdy występuje stan inny niż zadeklarowany. Oferuje to skuteczną ochronę i poprawia sytuację finansową kupującego.
Z prawnego punktu widzenia podstawowym obowiązkiem dłużnika jest ten wynikający z umowy na podstawie oświadczeń i zapewnień. Strona zapewnia określony stan przedsiębiorstwa i gwarantuje odpowiedzialność za szkodę. Na gruncie prawa cywilnego, jeśli strona nie wypełnia zobowiązania umownego, na podstawie art. 471 Kodeksu cywilnego dłużnik jest zobowiązany naprawić wszelkie szkody wynikające z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Zobowiązanie wtórne powstaje tylko wtedy, gdy nie jest spełnione zobowiązanie pierwotne[4]Jacek Jastrzębski „Oświadczenia i zapewnienia (representations and warranties) a wady oświadczenia woli”.
Dlatego wygodniej jest dla stron osiągnąć konsensus na podstawie postanowień umowy niż w sądzie. Strony powinny być przecież zainteresowane osiągnięciem porozumienia. Gwarantowana odpowiedzialność strony powstaje z samego faktu, że stan zapewniony w umowie różni się od rzeczywistego. Natomiast rażące naruszenie klauzuli oświadczeń i gwarancji może upoważniać stronę do odstąpienia od umowy.
Oświadczenia i zapewnienia jako podstawa odstąpienia od umowy
Jednak sytuacja staje się bardziej skomplikowana, gdy strony wyraźnie nie regulują konsekwencji naruszenia oświadczeń i gwarancji. Ponieważ polskie prawo również ich nie reguluje, musimy szukać bardziej ogólnych przepisów. Przede wszystkim oświadczenia i gwarancje są deklaracjami wiedzy. Ale ponieważ strona dostarcza informacje dotyczące przedsiębiorstwa i akceptuje odpowiedzialność, jeśli nie zostaną one potwierdzone, to działanie to powinno być zaklasyfikowane według prawa polskiego jako oświadczenie woli.
W przypadku naruszenia klauzuli oświadczeń i gwarancji konsekwencje wobec strony naruszającej wynikają z wad w oświadczeniu woli. Są to polskie przepisy, które regulują skuteczność czynności prawnej i jej skutki prawne. Gdy stan przedstawiony jest znacząco różny od stanu zapewnionego przez stronę naruszającą, możemy chcieć odstąpić od umowy, powołując się na fakt działania w błędzie w momencie składania oświadczenia woli.
Zgodnie z art. 84 KC, w razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Błąd może być powoływany tylko wtedy, gdy uzasadnia przypuszczenie, że osoba składająca oświadczenie woli, gdyby nie działała pod wpływem błędu i rozsądnie oceniła sprawę, nie złożyłaby takiego oświadczenia (błąd istotny).
Przepis ten oferuje ochronę stronie działającej pod wpływem błędu, który jest spowodowany fałszywymi danymi dostarczonymi przez sprzedającego w oświadczeniach i gwarancjach. W takim przypadku strona może ostatecznie odstąpić od umowy, powołując się na wadę w oświadczeniu woli.
W przypadku przewlekłości postępowania przed sądem rejonowym, okręgowym i apelacyjnym, właściwy do rozpoznania skargi jest sąd apelacyjny.
Art. 84 [Błąd]
§ 1. W razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć; ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej.
§ 2. Można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny).
Z drugiej strony, zgodnie z art. 65 k.c. oświadczenie woli powinno być interpretowane zgodnie z okolicznościami, w jakich zostało złożone, zgodnie z zasadami życia społecznego i ustalonymi zwyczajami. W umowach należy badać zgodny zamiar stron i cel umowy, a nie jej dosłowne znaczenie. Przepis ten stanowi, jak interpretować umowę.
Ponieważ celem fuzji i przejęć jest osiągnięcie pomyślnego wyniku transakcji, odstąpienie od umowy zwykle nie jest najlepszym wyborem. Raczej strony mogą oczekiwać otrzymania rekompensaty w przypadku naruszenia oświadczeń i zapewnień. Wątpliwe jest, aby od stron oczekiwano odstąpienia od umowy za każdym razem, gdy stan zapewniony okazuje się nieprawidłowy. Stan ekonomiczny przedsiębiorstwa może być dynamiczny, a zmiana okoliczności w trakcie procesu nabycia jest w wielu przypadkach nieunikniona.
W związku z tym punktem widzenia prof. Jacek Jastrzębski stwierdza, że naruszenie klauzuli oświadczeń i gwarancji powoduje odpowiedzialność gwarancyjną sprzedającego. Traktuje on oświadczenia i zapewnienia jako oświadczenia woli. Strona która je składa w umowie „gwarantuje” drugiej stronie określony stan rzeczy i może być pociągnięta do odpowiedzialności przez wierzyciela w tym zakresie. W tym momencie kupujący zyskuje rodzaj gwarancji, która jest powszechna na przykład wśród elektroniki, samochodów itp. Przez określony czas w przypadku wystąpienia jakiejkolwiek wady w przedmiocie transakcji, strona ma prawo do odszkodowania od dłużnika[5]Jacek Jastrzębski „Oświadczenia i zapewnienia (representations and warranties) a wady oświadczenia woli”.
Dochodzimy do sytuacji, w której zarówno kupujący, jak i sprzedający dzielą ryzyko, co jest pewnego rodzaju kompromisem w celu osiągnięcia wzajemnego sukcesu. Dla kupującego oświadczenia i gwarancje mogą być narzędziem do zarządzania ryzykiem transakcji. Odpowiedzialność gwarancyjna oferuje prawną drogę do alokacji ryzyka transakcji między wszystkimi stronami.
Due dilligence w procesie transakcji
Oczywiście rolą due dilligence jest świadomość i szacowanie ryzyka podejmowanego w procesie fuzji i przejęć. Głównym celem due dilligence jest przeprowadzenie analizy prawnej i ekonomicznej firmy oraz zlokalizowanie ryzyka i słabych punktów w transakcji. Jednakże ta analiza może okazać się słuszna lub błędna w zależności od interpretacji tych czynników. Ponieważ transakcja zakupu spółki w sposób prawny przybiera formę umowy kupna akcji / udziałów, nabywcy często nie przeprowadzają dogłębnej analizy nabytej firmy. W wielu przypadkach jest to niemal niemożliwe.
W konsekwencji, według prof. Jastrzębskiego oświadczenia i zapewnienia mają na celu nie tylko dostarczenie kupującemu wiedzy o firmie, ale także alokację ryzyka transakcji na mocy klauzul odszkodowawczych w umowie. Niemniej jednak stosowanie oświadczeń i zapewnień w umowie podkreśla rolę oświadczeń dla stron umowy i może być używane jako wytyczne do przyszłych sporów w kwestii wad w oświadczeniach woli.
Fuzje i przejęcia są wyraźnym przykładem, że wynik ekonomiczny transakcji może być ustalany przez stosowanie instrumentów prawnych. Jedna ze stron może określić swój udział w transakcji na określonych warunkach, odnoszących się do statusu prawnego lub ekonomicznego firmy. Każda transakcja jest inna, dlatego to do jej stron należy ustalenie granic odpowiedzialności w przypadku naruszenia oświadczeń i zapewnień. W tej koncepcji są one traktowane jako ekonomiczne narzędzie służące do radzenia sobie z potencjalnymi stratami występującymi po transakcji. Jednakże, jeśli strony zdecydują, że oświadczenia są na tyle istotne, aby upoważnić stronę do odstąpienia od umowy, to powinno to być dozwolone.
Przypisy